Podstawy władzy polskich monarchów w epoce nowożytnej

[Warka]

Moja praca będzie miała układ chronologiczny i obejmowała lata 1572- 1795. W 1572r. zmarł bezpotomnie ostatni z Jagiellonów- Zygmunt August, a w 1795r. nastąpił 3 rozbiór Polski i abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego. Do 1572r. władca Polski zawsze był dziedziczony lub zdobywał tron w wyniku walk. Po 1572r. w kraju zapanował wielki zamęt i chaos. Obawiano, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Wygaśniecie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie, które do tej pory straszyło, stało się rzeczywistością. Szlachta zachowywała pozory porządku w kraju i podejmowała próby rozwiązania problemu. Oczywiście nie mogło obyć się bez walk o władzę i sporów pomiędzy poddanymi pozbawionymi króla. Cały kraj był skłócony od pewnego czasu. I nagle do zwykłych waśni doszły sporne kwestie związane z bezkrólewiem. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad „złotej wolności”. Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Oczywiście chodziło także o ochronę wspaniałych osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jak tolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia: osobą sprawującą władzę naczelną będzie interrex, konfederacje przejmą władzę w terenie i pokój religijny zapewni konfederacja warszawska. Lecz najważniejszym wynikiem tego międzyszlacheckiego porozumienia było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573.
Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego – viritim – mąż w męża . W końcu, w maju 1573 roku wybrano na tron polski Francuza – Henryka Walezego. By objąć tron Polski, Walezjusz musiał podpisać ustawy: Artykuły henrykowskie i Pacta conventa. Artykuły były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie, oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Pacta conventa, w przeciwieństwie do artykułów, które były niezmienne, układano dla każdego władcy od nowa. Zawierały one program gospodarczo-polityczny, który król ma wypełnić podczas swego panowania. W 1574r. na wieść o śmierci swego brata – Karola IX wyjechał do Francji, koronował się i już do Polski nie wrócił. Kolejny sejm elekcyjny wybrał na króla Annę Jagiellonkę, ale jako kobieta sama rządzić nie mogła, więc w 1575r. trzeci już sejm wybrał Stefana Batorego, którego Anna poślubiła. Oboje w 1576r. zostali koronowani i faktyczną władzę sprawował Batory aż do 1586r., czyli swojej śmierci. Owdowiała Anna rok później przeprowadziła skuteczną elekcję swojego siostrzeńca, Zygmunta III Wazy na tron Polski. Szlachta zaakceptowała go, gdyż w jego żyłach płynęła krew Jagiellonów. Po jego śmierci w 1632r. sejm wybrał na króla jego syna Władysława IV Wazę. Podobnie się stało w roku 1648, gdy zmarł Władysław, szlachta znów wybrała syna Zygmunta – Jana Kazimierza. W 1669r. na króla został wybrany Michał Korybut Wiśniowiecki .Oprócz niego było czterech kandydatów innych narodowości, lecz po złych doświadczeniach z obcymi monarchami szlachta gremialnie głosowała na „Piasta”.Gdy w 1673 zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki, szlachta na sejmie elekcyjnym, jedynie przy sprzeciwie części posłów litewskich, wybrała 19 maja 1674 na jego następcę Jana III Sobieskiego. Znaczną rolę w elekcji odegrała Marysieńka, żona Sobieskiego. Wszyscy w/w władcy Polski swoją władzę opierali na ustaleniach z roku 1573, czyli na wspomnianych już przez mnie pactach conventa i artykułach henrykowskich.
Od 1697r. aż do 1764r. z małymi p[przerwami na tronie polskim zasiadała saska dynastia Wettinów. August II Sas ogłoszony został królem przez mniejszość szlachty na sejmie elekcyjnym, po bardzo burzliwym, wielomiesięcznym interregnum. Większość szlachty wybrała księcia Conti, ale wojsko go nie poparło i się wycofał. 15 września 1697 August, zaprzysiągł pacta conventa i został koronowany na króla Polski przez biskupa kujawskiego Stanisława Dąbskiego w katedrze wawelskiej. Jednak już w 1704r. została zawiązana konfederacja warszawska pod egidą prymasa Polski Michała Stefana Radziejowskiego, wymierzona była przeciwko Augustowi II Mocnemu i jego absolutystycznym dążeniom. Konfederacja zdetronizowała Sasa i ogłosiła bezkrólewie. 13 lipca 1704 w Warszawie w asyście szwedzkich armat ogłosiła królem Stanisława Leszczyńskiego, co było uzurpacją, bowiem król w Rzeczypospolitej mógł być wybrany tylko w wolnej elekcji. Zwolennicy Augusta nie uznali detronizacji i zawiązali konfederację w Sandomierzu. Konfederacji szukający wsparcia podpisali układ w carem Rosji Piotrem I. Ostatecznie król Szwecji Karol XII, zmusiła Sasa do abdykacji i do 1706 do 1709r. na tronie polskim zasiadał Leszczyński. Jednak już w listopadzie 1715 zawiązano konfederację tarnogrodzką, która za cel działania miała usunięcie wojsk saskich i Augusta II z Polski. Po rocznych walkach i wkroczeniu do Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich zawarto kompromis, zatwierdzony w lutym 1717 na sejmie niemym. Postanowienia sejmu regulowały stosunki polsko-saskie na zasadzie unii personalnej. Urzędnicy polscy i ministrowie sascy mogli decydować tylko w sprawach własnego kraju, nie ingerując w politykę sąsiada: zakazano królowi na dłużej opuszczać kraju, ograniczono uprawnienia hetmanów w zakresie polityki zagranicznej i samodzielność sejmików,uchwalono budżet państwa. Część uchwał sejmu nie była przestrzegana. Po śmierci Augusta II szlachta opowiedziała się przeciwko powoływaniu na tron Polski cudzoziemca. We wrześniu 1733 zgromadzeni okrzyknęli królem Stanisława Leszczyńskiego. Wybór Leszczyńskiego zaniepokoił Rosję i Austrię. Wojska rosyjskie i saskie wkroczyły w październiku 1733 do Polski i pod ich presją wybrano nowego króla, Augusta III. W 1734r. na wezwanie Leszczyńskiego zawiązano konfederację w Dzikowie. Zawiązana została dla obrony polskiego tronu dla Stanisława Leszczyńskiego przed interwencją rosyjską i saską i w celu wywołania interwencji mocarstw europejskich na jego korzyść. W tym celu rozpoczęła aktywną działalność dyplomatyczną, wysyłając posłów do Szwecji, Francji, Turcji i Rzymu. Bezskutecznie zwróciła się o poparcie do narodów czeskiego, węgierskiego i „śląskiego”. Wojska konfederackie próbowały przebić się przez Wielkopolskę, by uderzyć na Saksonię . Ostatecznie na sejmie w 1736r. zatwierdzono koronację Augusta III.
Jeszcze za życia Augusta III, w 1763 stronnictwo Czartoryskich przygotowywało zamach stanu, i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich. 11 kwietnia 1764 nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako były kochanek Katarzyny II i niepierwszoplanowa postać Familii gwarantował Rosji uległość Na prośbę przywódców Familii Andrzeja Zamoyskiego i Augusta Aleksandra Czartoryskiego w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której zaznaczyła, że działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej. 7 maja w Warszawie obrady rozpoczął sejm konwokacyjny, który działając pod węzłem konfederacji i wykorzystując absencję konserwatywnych posłów opozycji przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe. 7 września 1764, przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich ,w wyniku zamachu stanu został wybrany królem Polski. Sejm konwokacyjny obradujący w dniach 7 maja-23 czerwca 1764 w Warszawie, zwołany pod węzłem konfederacji dla przygotowania elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, przeprowadził szereg reform ustroju I Rzeczypospolitej. Wprowadził on ok. 200 konstytucji m.in. zniósł liberum veto na sejmikach elekcyjnych, uchwalono komisje skarbowe koronną i litewską, powołano komisję wojskową, uchwalono też jednakowe cło generalne. W czasie panowania Stanisława A. Poniatowskiego zawiązano wiele konfederacji: konfederacja radomska w 1767r. w obronie dawnego ustroju Rzeczypospolitej, w reakcji na zawiązanie konfederacji innowierczych słuckiej i toruńskiej, doprowadziła do sejmu delegacyjnego, który uchwalił prawa kardynalne i zaakceptował protektorat Katarzyny II nad Rzeczpospolitą, ponadto katolicyzm uznano na religię panująca, ale dysydenci dostali prawa polityczne. Konfederacja generalna zawiązana została w Barze 29 lutego 1768. Skierowana była przeciw różnowiercom, carycy Rosji Katarzynie II i uległemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Był to pierwszy zryw niepodległościowy i ruch konserwatywnej szlachty, która nie chciała reform, jednak bardzo potrzebnych dla utrzymania niepodległości. Po konfederacji, w 1772roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski, dokonany przez Rosję, Austrię i Prusy. PO rozbiorze za zgodą cesarzowej powołano w 1788r. sejm, który zawiązał się w konfederację. Obradował przez dwie kadencje, więc aż do 1792r. Najważniejszym dziełem była Konstytucja 3-ego maja. Zniosła ona podział państwa na Koronę i Litwę, wprowadzała podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zwiększyła uprawnienia mieszczan, zapowiadała poprawę doli warstwy chłopskiej, zlikwidowała konfederacje i liberum veto w Sejmie, ograniczyła prawa polityczne gołoty szlacheckiej. Ustalała też, że po Stanisławie Auguście Poniatowskim, dziedzicznym królem Polski miał zostać elektor saski Fryderyk August, wnuk Augusta III. Konstytucja 3 Maja utrzymała się 14 miesięcy i 3 tygodnie. Obalona została przez konfederację targowicką zawiązana w kwietniu 1792r. przeciwko królowi, jego doradcom, ale przede wszystkim przeciwko Konstytucji.Rządy targowicy jednak doprowadziły do 2 rozbioru w 1793r. Ostatnim zrywem w niepodległej Polsce była insurekcja kościuszkowska, jej wybuch spowodował II rozbiór. Trwała od marca do listopada 1794r. Powstańcy walczyli przede wszystkim o przywrócenie reform Sejmu Wielkiego. Po upadku powstania z inicjatywy Austrii dokonano trzeciego rozbioru Polski w 1795r.. Trzeci rozbiór był rezultatem m.in. kryzysu wewnętrznego i ekspansywnych działań mocarstw ościennych, bezpośrednio jednak wynikiem nieudanego powstania kościuszkowskiego i przegranej wojny Polski z Rosją i Prusami. 25 listopada 1795r. Stanisław August Poniatowski abdykował.
Władza władców polskich w erze nowożytnej przede wszystkim opierała się na pactach conventa i artykułach henrykowskich , których każdy władca musiał przestrzegać, gdyż zostało mu powierzone zaufanie ze strony szlachty i tym samym całego społeczeństwa. Wielokrotnie osobiste obietnice składane w pactach conventa były bardzo dalekosiężne i niezwykle ambitne, dla przykładu warto podać zobowiązania pierwszego króla elekcyjnego Henryka Walezego: kształcenie młodzieży polskiej w Paryżu ,spłata długów Zygmunta Augusta ,sprowadzenie kilku tysięcy piechoty przeciw Iwanowi Groźnemu ,sprowadzenie uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej ,łożenia co roku na potrzeby Polski 450 tysięcy złotych ze swoich własnych zasobów ,wysłanie na Bałtyk floty francuskiej ,odbudowa floty polskiej, stworzenie Rzeczypospolitej Trojga Narodów. Niestety niejednokrotnie polskie społeczeństwo buntowało się przeciwko władzy , dając temu wyraz w zawiązywanych konfederacjach. Walki z władzą,ale też słabość i brak konsekwencji królów polskich, a szczególnie Stanisława Augusta Poniatowskiego doprowadziły do upadku Polski. Tym samym do zaprzepaszczenia wysiłku każdego z sejmów, konfederacji i insurekcji. Namiastka państwa polskiego powstała dopiero w 1807r. na mocy pokoju w Tylży. Nawiązując do Konstytucji 3 maja władcą Księstwa Warszawskiego został Fryderyk August I.