Bartoszyce

[Artur Rogóż]

Krzyżacy wybudowali tu w 1240 r. jeden z pierwszych zamków warownych w Prusach (obok zamku w Reszlu i Wissenburg koło Sępopola), przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy z Mazowsza[3]. Najpierw wzniesiono drewniana strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274. W 1326 nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek był w wieku XIV i XV siedzibą prokuratora i należał do komturii w Bałdze. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w 1902 r. gmach starostwa. Miasto rozwinęło się z przyzamkowej "liszki' czyli osady targowej. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz Luther von Braunschweig (1332)[12]. W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w 1345 r. Miasto szybko się rozwijało, w 1356 r. istniał już dom kupiecki, w 1359 r. wybudowano mury obronne, w 1361 r. były już dwa kościoły. W XIV wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i Lidzbarska.

Zacieśnienie więzów z Polską wskutek wasalizacji lennej Prus Książęcych w 1525 r., dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych.

W 1432 r. liczba mieszkańców wynosiła 1 500, w sto lat później jest już 4 000. Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki Gustaw Adolf oraz książę pruski Fryderyk Wilhelm I[10], natomiast w 1661 w Bartoszycach obradował Sejm Pruski. W 1680 roku miasto zostało sklasyfikowane jako pierwsze pod względem rozwoju gospodarczego wśród 48 miast pruskich[13]. W Bartoszycach i okolicach do 1945 roku posługiwano się dialektem języka dolnoniemieckiego- dialektem dolnopruskim z jego lokalną odmianą, gwarą Natangisch-Bartisch.

Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary.

W 1742 w mieście utworzono superintendenturę Kościoła Ewangelickiego, która następnie w połowie XIX została połączona z superintendenturą frydlandzką[14]. Zadaniem superintendenta z Bartoszyc był nadzór podlegających mu parafii oraz szkół.

Podczas wojen napoleońskich w 1807 r. Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król Prus Fryderyk Wilhelm III Pruski z cesarzem Aleksandrem I. Cesarz chcąc utrzymać Prusy, w wojnie przeciwko Napoleonowi, po swojej stronie, zagwarantował im zatrzymanie polskich nabytków terytorialnych. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia 1807[15]. Traktatu Bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi[16][17].

W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z 1818 r[18]. Bartoszyce trafiają do okręgu – powiatu ziemskiego (landkreis), którego stolicą jest Frydland.

Bartoszyce dość wcześnie uzyskały bezpośrednie połączenia kolejowe z innymi miastami Prus Wschodnich.

* linia Bartoszyce – Głomno – Iława Pruska – Królewiec o długości 58,36 km, otwarta: 24.09.1866[19] r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową -Ostpreussische Südbahn)
* linia Bartoszyce – Wiatrowiec – Korsze – Kętrzyn o długości 45,25 km, otwarta: 1.11.1867 r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową- Ostpreussische Südbahn)
* linia Bartoszyce – Postehnen (węzeł kolejowy koło Frydlandu) o długości 29,60 km, otwarta: 1.07.1911 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)).
* linia Bartoszyce – Szwaruny o długości 7,0 km, otwarta: 10.08.1916 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)[20].

Poza koleją żelazną Bartoszyce uzyskały również połączenie telegraficzne w 1881 r. i telefoniczne w 1899 r[21] . W tym czasie wymienia się już, iż miasto posiadało gimnazjum (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące im. S.Żeromskeigo) oraz 7 jarmarków[10].

Dopiero koniec XIX wieku i początek XX wieku spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności. W 1902 do Bartoszyc przeniesiono siedzibę okręgu (powiatu) frydlandzkiego (nazwę na bartoszycki zmieniono dopiero w 1927 r.). Samo miasto zaczęło zmieniać charakter z rzemieślniczo-kupieckiego na urzędniczo-wojskowe. Według dostępnych danych w 1912 w Bartoszycach i okolicach działało 5 szkół[22].

Podczas I wojny światowej mieściła się tu siedziba niemieckiego feldmarszałlka Paula von Hindenburga[23] .

Bartoszyce w 1933 roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku 1939 liczyło 11 268, a wraz z garnizonem wojskowym 12 912[24] .

Na przełomie stycznia i lutego 1945 przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem[25] armia rosyjska weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%[25].

Po wojnie miasto włączono do Polski. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi i ukraińskimi przesiedleńcami. Od 1946 roku siedziba powiatu.
Toponimika nazwy miasta

Bartoszyce leżą na terytorium Barcji, jednej z historycznych krain dawnych Prus zamieszkiwanej, przez plemię Bartów. Obok rolnictwa, rozwijało się tu również pszczelarstwo zwane bartnictwem, od staropruskiego słowa bartis (po polsku barć)[26], od czego być może zaczerpnięto nazwę krainy. Następnie Krzyżacy po podboju tych terenów wybudowali tu zamek wokół którego szybko rozrosła się osada. Początkowo nosiła ona nazwę Rosenthal – w wolnym tłumaczeniu "Dolina Róż". W 1332 Wielki Mistrz Zakonu Luther z Brunszwiku nadaje miastu w akcie lokacyjnym nazwę Bartenstein, co można tłumaczyć na różne sposoby – jako kamień lub skałę Barcji (Bartów), bądź "toporowy kamień"[27]. Polskie przyswojenia fonetyczne Bartoszyce i Barsztyn pojawiają się dopiero wraz kolonizacją mazurską Prus w okresie Reformacji[26]. Do 1945 r. w powszechnym użyciu jest jednak nazwa niemiecka. Dzisiejszą formę ustalono oficjalnie po włączeniu miasta do Polski.

Alternatywne pochodzenie nazwy miasta stosuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1880[10]. W haśle Bartoszyce podaje, iż pierwotna nazwa Bartenstein została nadana miastu na pamiątkę biskupa Bartłomieja, który przyczynił się do chrystianizacji Prus.
Symbole miasta

* Herb Bartoszyc – stanowią na czarnym tle tarczy dwa skrzyżowane białe topory na białej podstawie podzielonej poziomo czarnymi liniami na trzy białe schodkowe pasy, z których górny jest najkrótszy, a dolny najdłuższy. Pochodzenie herbu częściowo jest związane z nazwą miasta, barte w języku staroniemieckim i barta w staropolskim oznaczają topór i to prawdopodobnie zadecydowało, iż stał się on elementem różnych wersji herbu[3]. Jego wygląd bezpośrednio nawiązuje do symboliki heraldyczno-weksylologicznej miasta. Herb miasta jest prawnie chroniony i uregulowany Statutem Miasta Bartoszyce z 2006 roku[28].
* Flaga Bartoszyc – przedstawia biały topór na czarnym tle z wąskimi białymi pasami umieszczonymi pionowo po obu stronach. Flaga w kolorystyce jak i w rysunku nawiązuje do flagi miejskiej Bartoszyc zdobytej przez wojska Władysława Jagiełły w bitwie pod Grunwaldem. Flaga miasta została dokładnie opisana przez Jana Długosza w dziele Banderia Prutenorum. Kolorystyka i proporcje flagi zostały uwspółcześnione i nie powinny przekraczać od 2:3 do 5:8 (szer. : dł.)[28].
* Logo Bartoszyc – stanowi wizerunek Bramy Lidzbarskiej w kolorze czerwonym z drobnymi dodatkami białego i czarnego. Po lewej stronie od bramy znajduje się pas koloru żółtego a po prawej niebieskiego.
* Święto miasta – Międzynarodowe Dni Regionu Bartoszyce obchodzone jest corocznie w pierwszy weekend czerwca. Obchody trwają kilka dni i składają się z cyklu imprez muzycznych, kulturalnych i rekreacyjno – sportowych eksponujących w głównej mierze kulturalny profil Bartoszyc[29]. Na zaproszenie burmistrza miasto zawsze odwiedzają przedstawiciele miast partnerskich.
* Patron Bartoszyc – patronem miasta jest Bruno z Kwerfurtu (św. Brunon), który symbolizuje ideę wielokulturowości i tolerancji etnicznej oraz religijnej miasta. Oficjalnie został nim ustanowiony 30 września 2009 mocą specjalnej uchwały rady miasta oraz specjalnego dekretu papieskiego Watykanu. W tym samym dniu, w centrum miasta na skwerze przed urzędem miasta i liceum ogólnokształcącym, uroczyście odsłonięto pomnik św. Brunonona.


1. ↑ Nazwy miejscowości polskie/niemieckie na Warmii i Mazurach (pol.). Kolej na Mazurach. [dostęp 13 lipca 2009].
2. ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (pol.). [dostęp 14 sierpnia 2009].
3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Bartoszyce na lata 2007-2013 (pol.). [dostęp 19 sierpnia 2009].
4. ↑ Miasto Gmina Bartoszyce (pol.). REGIOset. [dostęp 13 lipca 2009].
5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA MIASTA BARTOSZYCE na lata 2004-2007 (pol.). [dostęp 10 sierpnia 2009].
6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 BIL Bartoszyce Środowisko naturalne (pol.). [dostęp 31 lipca 2009].
7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Nadleśnictwo Bartoszyce. Region (pol.). [dostęp 31 lipca 2009].
8. ↑ Pomniki przyrody w woj. warmińsko-mazurskim stan na rok 2007 (pol.). [dostęp 19 sierpnia 2009].
9. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2008 r (pol.). Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2008 r. [dostęp 14 lipca 2009].
10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Bartoszyce w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom I (Aa – Dereneczna) z 1880 r.
11. ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
12. ↑ Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn
13. ↑ Historia Pasymia (pol.). [dostęp 27 lipca 2009].
14. ↑ Superintendentura w Bartoszycach (pol.). Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych; Archiwum Państwowe w Olsztynie. [dostęp 19 sierpnia 2009].
15. ↑ Bartensteiner Vertrag (Bartensteiner Konvention) (niem.). [dostęp 27 lipca 2009].
16. ↑ Encyclopedia of the United Nations and international agreements (ang.). [dostęp 27 lipca 2009].
17. ↑ A short history of Napoleon the First (ang.). [dostęp 27 lipca 2009].
18. ↑ Portal o Prusach Wschodnich (Ihr Portal rund om Ostpreussen) (niem.). [dostęp 31 lipca 2009].
19. ↑ Baza kolejowa Bartoszyce (pol.). [dostęp 22 lipca 2009].
20. ↑ Kolej na Mazurach (pol.). Kolej na Mazurach. [dostęp 13 lipca 2009].
21. ↑ Archiwalne pocztówki- Plac Dworcowy (pol.). Bartoszyc24.pl. [dostęp 20 lipca 2009].
22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Kościoły ewangelickie diecezji bartoszyckiej – zbiór szczątków zespołów (pol.). Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych; Archiwum Państwowe w Olsztynie. [dostęp 19 sierpnia 2009].
23. ↑ WIEM Bartoszyce (pol.). WIEM Bartoszyce. [dostęp 14 lipca 2009].
24. ↑ Historia Bartoszyc, LO im.S.Ż. (pol.). Historia Bartoszyc, LO im.S.Ż.. [dostęp 14 lipca 2009].
25. ↑ 25,0 25,1 Oficjalna strona KPSP w Bartoszycach; Pierwsze lata powojenne (pol.). [dostęp 11 sierpnia 2009].
26. ↑ 26,0 26,1 eMazury, Bartoszyce (pol.). [dostęp 28 lipca 2009].
27. ↑ Bartoszyce.pl Historia miasta (pol.). [dostęp 28 lipca 2009].
28. ↑ 28,0 28,1 Statut Miasta Bartoszyce (pol.). Dziennik Urzędowy Województwa Warmińsko-Mazurskiego Nr 46, 10 kwietnia 2006. [dostęp 15 marca 2010]. s. 2986.
29. ↑ Bartoszyce.pl Święto miasta (pol.). [dostęp 28 lipca 2009].


Bibliografia

* Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn