Historia Tarnogrodu

[Artur Rogóż]

Okres staropolski
Tarnogród został założony przez wojewodę sandomierskiego i starostę krzeszowskiego Stanisława Tarnowskiego „na surowym korzeniu” (na miejscu nieuprawnym, zwanym Cierńgród) w 1567 r., na mocy przywileju króla Zygmunta Augusta. Zasadźcą i organizatorem nowej osady na prawie magdeburskim był Florian Słonka, podstarości krzeszowski. W 1576 r. starostwo krzeszowskie zostało przyznane Marcinowi Ossolińskiemu, w 1580 r. zaś król Stefan Batory zezwolił kanclerzowi i hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Zamoyskiemu wykupić je od Ossolińskich, a następnie w 1588 r. w uznaniu zasług dla Rzeczypospolitej, uchwałą sejmową Zamoyski otrzymał je w dziedziczne władanie, wraz z miastem Tarnogrodem. W roku następnym dobra te oraz sąsiednie starostwo – zamechskie, weszły w skład utworzonej przez Jana Zamoyskiego Ordynacji Zamojskiej i pozostawał w niej przez następne stulecia.
Dzięki dogodnemu położeniu na szlaku handlowym z Lublina do Jarosławia miasto szybko się rozwijało. W 1591 r. Tarnogród miał już 306 domów w rynku, przy ulicach i na przedmieściach. Układ przestrzenny miasta wyznaczyły warunki geograficzne (położenie na wzniesieniu o wydłużonym kształcie), jego zabudowa zaś była efektem rozplanowania dokonanego podczas lokacji. Do końca XVIII w. miasto nie wyszło poza zakreślone wówczas granice. Właściwe miasto otoczone było wałami i palisadami, uzupełniającymi naturalne walory obronne (wąwozy i jary). Ważny element systemu obronnego stanowiły bramy: Lubelska zwana też Księżpolską, Korchowska alias Różaniecka, Luchowska inaczej Leżajska i Bukowińska. Poza obwarowaniami rozciągały się obszerne przedmieścia: Bukowińskie, Płuskie i „na Błoniu”. Zabudowa miasta była całkowicie drewniana; wyróżniały się w niej obiekty sakralne. W omawianym okresie Tarnogród miał trzy kościoły rzymskokatolickie, cerkiew prawosławną (później unicką) i synagogę żydowską. Wybudowany po lokacji kościół parafialny spłonął w 1629 r., następny wzniesiono w latach 1632-1634. Świątynia ta przetrwała wszystkie wojny i pożary, jakie spotkały Tarnogród do połowy XVIII w. i została rozebrana w 1764 r. w trakcie budowy trzeciego z kolei kościoła, tym razem murowanego (projektant Bernard Merder zwany Merettinim). Kościół szpitalny św. Ducha powstał przed 1569 r. Trzeci z kościołów, tj. św. Rocha, został wybudowany za miastem obok bramy Luchowskiej, a jego powstanie wiązane jest z szalejącą w 1600 r. w Tarnogrodzie zarazą. Metrykę sięgającą czasu lokacji miasta miała cerkiew „ruska”. Najpóźniej, z obiektów sakralnych, powstała bożnica. Po spaleniu się jej w 1648 r., Żydzi w latach 80. XVII w. wznieśli okazałą synagogę. Środek rynku miejskiego zajmowała siedziba władz – ratusz, wybudowany na mocy przywileju króla Stefana Batorego z 1578 r. Była to drewniana budowla z wieżą i podcieniami, w których mieściły się jatki mięsne i kramy. W ratuszu znajdowały lokum: woskobojnia, wyszynk trunków i więzienie. Zachowane inwentarze miasta pozwalają na ustalenie przybliżonej liczby domów mieszkalnych w obrębie wałów obronnych. Przez cały omawiany okres utrzymywała się ona na średnim poziomie ok. 300 budynków, wahając się na przemian w górę i w dół. Do połowy XVII w. liczba ludności Tarnogrodu stale rosła. W dwadzieścia kilka lat po lokacji (1591 r.) miasto liczyło już ok. 2350 mieszkańców; w 1648 r. liczba wzrosła do 3366. Wojny połowy XVII w. i związane z nimi klęski epidemii i pożarów przyniosły wyraźny spadek – w 1663 r. 2755 mieszkańców. Po ponownym wzroście w drugiej połowie tego stulecia do blisko 3 tys., wojna północna, a zwłaszcza epidemie w latach 1703 i 1720, zaznaczyły się dużą śmiertelnością wśród mieszczan. Po wojnie nastąpił ponowny wzrost liczby mieszkańców. W 1752 r. miasto osiągnęło stan sprzed wieku (1648 r.), by w 1772 r. osiągnąć liczbę 3630. Ludność Tarnogrodu była zróżnicowana pod względem narodowościowym – mieszkali tu Polacy, Rusini i Żydzi; zróżnicowanie to pokrywało się z wyznaniowym. Według szacunków historyka M. Horna, ludność żydowska w końcu XVI w. stanowiła zaledwie 1,2 % ogółu mieszkańców. Przywilej na osiedlanie się tu otrzymali od króla Stefana Batorego w 1580 r., nie był on jednak przestrzegany i dopiero w 1589 r. Jan Zamoyski pozwolił osiedlić się w mieście potomkom pierwszego osiadłego tam Żyda Mojżesza. W 1648 r. społeczność żydowska miasta liczyła już 15% ogółu mieszkańców (465 osób). W latach następnych proporcje te zmieniały się na korzyść Żydów, dzięki m.in. protekcyjnej polityce Zamoyskich. W 1785 r. w Tarnogrodzie mieszkało 1544 Żydów (40,8%), katolików 1346 (35,6%), unitów zaś 895 (23,6%).

Najważniejszym czynnikiem decydującym o rozwoju Tarnogrodu w pierwszych dwóch wiekach jego istnienia były handel i rzemiosło. Miasto powstało, jak już była o tym mowa, na szlaku łączącym dwa wówczas główne centra handlowe tego regionu Rzeczypospolitej – Lublin i Jarosław. Handel odbywał się w czasie targów i jarmarków. Pierwsze informacje o nich podaje przywilej lokacyjny, zgodnie z którym w mieście odbywały się trzy jarmarki w dniach: św. Floriana (4 maja), św. Wawrzyńca (10 sierpnia) i św. Elżbiety (19 listopada) oraz targi cotygodniowe we wtorki. Na mocy późniejszego przywileju króla Jana III Sobieskiego z 1681 r. miasto uzyskało prawo urządzania dwóch dodatkowych jarmarków: w święto Trzech Króli (6 stycznia) i Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (2 lipca). Przed rokiem 1728 Maria z Zamoyskich Dzieduszycka, podówczas trzymająca klucz tarnogrodzki, wystarała się o trzy dodatkowe jarmarki: na św. Szymona i Judy (28 października), na Niedzielę Wstępną i na Podwyższenie Krzyża Świętego (14 września). Tarnogród, znajdując się na pograniczu oddziaływania rynków regionalnych Lublina i Jarosławia, a od pierwszej połowy XVII w. także Zamościa, korzystał z handlu tranzytowego, prowadzonego przez te miasta. Tarnogrodzianie nie ograniczali się do handlu na terenie swojego miasta, lecz brali także aktywny udział w dalekosiężnej wymianie towarowej i widoczni byli na jarmarkach w Zamościu, Lublinie, Lwowie, Jarosławiu, Krakowie, a nawet w Gdańsku. Ważne miejsce w gospodarce miejskiej zajmowało też rzemiosło. Inwentarz miasta z 1591 r. odnotował 143 rzemieślników 13 specjalności. Według inwentarza z 1634 r. czynsz od rzemiosła zapłaciło 160 mistrzów rzemieślniczych i nieznana bliżej liczba rzeźników opodatkowanych ryczałtowo. W siedem lat później tych pierwszych było już 227. Liczba cechów i specjalności w Tarnogrodzie nie była stała i ulegała ciągłym wahaniom. Ogółem można doliczyć się jednak ponad 30 specjalności, co stawia miasto w rzędzie ośrodków o średnim rozwoju rzemiosła. Znaczną rolę w gospodarce Tarnogrodu odgrywało rolnictwo, a role (łany, półłanki, ćwierci, półćwierci, zagony) i ogrody posiadał prawie każdy właściciel posesji miejskiej i uprawiał je obok innych zajęć – rzemiosła i handlu.

Ustrój Tarnogrodu opierał się na prawie magdeburskim oraz prejudykatach ordynatów i ich urzędników. Do końca XVII w. nadrzędną pozycję w mieście zajmował wójt, który wyznaczał swojego zastępcę – lentwójta, zwanego również podwójcim. W 1701 r. wójtostwo wykupiła Anna Zamoyska, sprawująca opiekę nad nieletnim ordynatem Tomaszem Józefem i od tej pory urzędy wójta i lent wójta pochodziły z wyborów. Sąd wójtowsko-ławniczy składał się z sześciu ławników. Organem samorządowym była rada miejska, spełniająca rolę administracyjną. Rada tarnogrodzka składała się z czterech rajców urzędujących, którzy pełnili urząd burmistrza, każdy przez jeden kwartał. Dwóch rajców mianował ordynat, dwóch zaś wybierało pospólstwo. W latach 60. XVIII w. oba urzędy: wójtowsko-ławniczy i radziecki, zaczęły działać łącznie pod nazwą magistratu tarnogrodzkiego. Równocześnie urzędujący burmistrz coraz częściej używał tytułu prezydenta. Urzędnikami miejskimi byli nadto szafarze (dwóch), egzaktor – poborca oraz dziesiętnicy i setnicy (zbierali podatki na przedmieściach).

Życie codzienne Tarnogrodu, podobnie jak innych miast, zakłócały wojny, pożary, epidemie i inne klęski elementarne, które w zasadniczym stopniu warunkowały rozwój miasta. Ludność dziesiątkowały liczne epidemie (1600, 1625, 1652, 1703 i 1722 – na skutek tej ostatniej cholera zabrała około 200 mieszkańców). Drugim czynnikiem wyniszczającym ludność w tym okresie były wrogie najazdy: Tatarów (1622-1623, 1672), Kozaków (1648 r.) i Szwedów oraz Węgrów (1655-1657). Wielkie zniszczenia przyniosła również wojna północna (1700-1721). W tym to czasie (1715 r.) w Tarnogrodzie zawiązała się konfederacja tarnogrodzka – wielki szlachecki ruch opozycyjny, zawiązany przeciw Sasom i próbom króla Augusta II zreformowania ustroju Rzeczypospolitej. Po blisko półwiecznym okresie spokoju, w którym po odbudowie ze zniszczeń wojennych widać było w mieście wzrost gospodarczy, dotknęły mocno Tarnogród skutki konfederacji barskiej. Konfederaci bowiem skupili pod Zamościem swoje siły, zamierzając zjednać dla swoich planów kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. W ślad za konfederatami pojawiły się wojska rosyjskie, a ciężar utrzymania wszystkich spadł na wsie i miasta ordynackie, m.in. Tarnogród. Trudną sytuację ekonomiczną miasta pogłębiło zajęcie go, wraz z częścią Ordynacji, w roku 1772 przez Austrię.
Józef Kus

[Artur Rogóż]

Polska porozbiorowa (1772-1918)
W związku z pierwszym Tarnogród przez blisko 40 lat był w zaborze austriackim w obrębie Galicji Wschodniej, w cyrkule zamojskim. Miasto w tym czasie pozostawało pod władzą ordynatów. W 1809 r. miasto wraz z Lubelszczyzną, wchodzącą w skład Galicji Zachodniej, zostało wyzwolone spod austriackiego panowania. Tereny te, na mocy postanowień traktatu pokojowego w Schonbrunn, przyłączono do Księstwa Warszawskiego. Tarnogród w nowym organizmie państwowym awansował na siedzibę powiatu w departamencie lubelskim, pozostając nadal miastem prywatnym. Władzę w mieście sprawował burmistrz stojący na czele rady miejskiej (municypalnej). Powołano sąd pokoju, składający się z wydziału pojednawczego i wydziału spornego.
W 1815 r. Tarnogród znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, nadal jako miasto powiatowe (do 1842 r.). Terytorium dziewiętnastowiecznego miasta nie uległo zasadniczym zmianom w porównaniu z poprzednimi stuleciami, zagęszczeniu ulegała natomiast zabudowa miejska. W latach 1810-1864 liczba budynków mieszkalnych utrzymywała się na podobnym poziomie z tendencją wzrostową do połowy lat 30. (718 domów), potem nastąpił wyraźny spadek, nawet poniżej 500. Przyczyną tego były dwa wielkie pożary: w 1846 r. i 1856 r. Tarnogród należał do miast o największej liczbie ludności w województwie (guberni) lubelskim; liczba ta wzrosła od 3391 w 1810 r. do 4652 w 1865 r. W roku 1865 chrześcijanie (Polacy i Rusini) stanowili 56,7% ludności, Żydzi 43,3 %. Podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców miasta stało się w tym okresie rolnictwo, mniejszą rolę odgrywały rzemiosło i handel. W okresie Królestwa Polskiego burmistrz i ławnicy stanowili najpierw tzw. Zwierzchność Miejską, w latach1818-1842 Urząd Municypalny, a po 1842 r. Magistrat. W 1842 r. zniesiono powiat tarnogrodzki, wcielając jego obszar do powiatu zamojskiego (sąd powiatowy pozostawiono jednak w Tarnogrodzie).

Tarnogród wciąż pozostawał miastem prywatnym Ordynacji Zamojskiej, jednakże pod względem administracyjnym i gospodarki funduszami komunalnymi [8] podlegał władzom państwowym. Mieszkańcy miasta obarczeni byli jednakże różnymi ciężarami i powinnościami na rzecz dziedzica (czynsz z placów, pól, ogrodów i od rzemiosła oraz kramów). Skromnie przedstawiały się instytucje związane z oświatą i służbą zdrowia 21]. Szkoła elementarna katolicka działała tu od 1787 r. do połowy lat 50. stulecia, później, do powstania styczniowego była tylko szkoła unicka. Instytucjami służącymi ochronie zdrowia były szpitale kościelne – rzymskokatolicki i unicki. Tarnogród i okolice były zapleczem i bazą operacyjną władz i oddziałów powstańczych w obu powstaniach narodowych XIX w. W 1831 r. miasto było przez pewien okres tymczasową siedzibą „narodowej” Komisji Województwa Lubelskiego. W okresie powstania styczniowego w okolicach Tarnogrodu przez wiele miesięcy aktywnie działały oddziały partyzanckie Leona Czachowskiego, Marcina Borelowskiego „Lelewela”, Kajetana Cieszkowskiego „Ćwieka”; w lutym 1863 r. miasto na krótko zajął oddział F. Piaseckiego.

Po upadku powstania styczniowego władze carskie, oprócz podjęcia całego systemu działań represyjnych i unifikacyjnych z Cesarstwem, pozbawiły prawa miejskiego 338 miast spośród 452 w całym Królestwie Polskim. Akcję zamiany miast na osady motywowano względami ekonomicznymi. W ramach tej akcji prawo miejskie utracił i Tarnogród (31 V 1870 r.). Po utracie prawa miejskiego na czele samorządu w osadzie (o statusie gminy miejskiej) stał wójt. Gmina dzieliła się na sześć sołectw z sołtysami na czele. Wcześniej, bo w 1866 r., został wydany ukaz o zniesieniu stosunków dominialnych w miastach Królestwa Polskiego. Do roku 1912 ludność Tarnogrodu wzrosła i liczyła 7746 osób; wśród nich katolicy stanowili 29,0% (2248 osób), prawosławni – 17,5% (1356), Żydzi – 53,5% (4142). Wspomnieć w tym miejscu należy, iż w ramach polityki rusyfikacyjnej władze carskie zlikwidowały w 1875 r. unię kościelną, a ludność unicką siłą zmuszono do przejścia na prawosławie. W 1885 r. nastąpiła rusyfikacja szkolnictwa. Obowiązek utrzymywania szkoły (dwuklasowej) spoczywał na władzach gminnych. W mieście była również szkoła cerkiewna i żydowska szkoła wyznaniowa, tzw. chedera. Szkoły z polskim językiem nauczania utworzono dopiero po rewolucji 1905 r. staraniem miejscowego koła Polskiej Macierzy Szkolnej. Szkoły te jednakże po zawieszeniu przez władze działalności Macierzy przerwały pracę. Działalność kulturalno-oświatową i narodową podjął wówczas powstały w 1907 r. Związek Katolicki, kierowany przez księży parafii tarnogrodzkiej. Z inicjatywy księdza Bronisława Malinowskiego powstała w 1908 r. pierwsza w mieście spółdzielcza instytucja kredytowa – Tarnogrodzkie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Tego samego roku utworzono Tarnogrodzkie Towarzystwo Kredytowe. Rok wcześniej gubernator lubelski zatwierdził statut Stowarzyszenia Spożywczego, którego sklep otwarto w 1909 r. W następnym roku uruchomiono szpital miejski.

I wojna światowa przyniosła koniec rządów rosyjskich, na ich miejsce w lecie 1915 r. wkroczyły wojska austriackie i pozostawały tu do listopada 1918 r. Wojna przyniosła biedę i niedostatek oraz epidemie chorób zakaźnych. Nastąpił duży spadek liczby ludności o blisko 50,0%. Najwięcej ubyło ludności prawosławnej, której w 1916 r. pozostało tylko 4,1% stanu sprzed wojny. Okupacja austriacka miała też skutki pozytywne. W szkołach, po wielu latach rusyfikacji, językiem wykładowym stał się język polski. W 1916 r. powstała ochotnicza Straż Pożarna. Rozwijało działalność założone w kwietniu 1915 r. Kółko Rolnicze.
Józef Kus

[Artur Rogóż]

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.
Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 r. Tarnogród otrzymał status gminy w powiecie biłgorajskim. Zabudowę miał nadal w większości drewnianą; w 1921 r. liczył 756 budynków mieszkalnych. Mieścił się tu Sąd Pokoju, a po reorganizacji sądownictwa w 1929 r. Sąd Grodzki. W 1920 r. zorganizowano w Tarnogrodzie Publiczną Szkołę Powszechną z filią w dworku Zającówka (który również mieścił sierociniec). Tarnogrodzka Spółdzielnia Spożywców przeżywała w okresie międzywojennym znaczny kryzys, przez co – jak pisze Wincenty Depczyński – Żydzi „prawie cały handel zagarnęli dla siebie…”. Zamknięto też miejscowe Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe, wskrzeszając je jednak w 1928 r. jako Kasę Stefczyka. W omawianym okresie działały w Tarnogrodzie: Związek Strzelecki, PPS, SL, KPP i stowarzyszenia o profilu kulturalno-oświatowym (Polska Macierz Szkolna, „Koło Polek”, Klub ZNP, żydowskie – „Biblioteka im D. Fryszmana”, „Jabne” i ukraińskie – „Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe im. Michała Kaczkowskiego”).
Po wybuchu II wojny światowej 10 IX 1939 r. w Tarnogrodzie stacjonowało dowództwo grupy Operacyjnej „Boruta”. Po ciężkich walkach w okolicy, już 14 września miasto zajęli Niemcy. Po 10 dnach okupacji wojska niemieckie wycofały się, wypełniając postanowienia układu Ribbentrop-Mołotow, a do miasta weszła Armia Czerwona. W związku z podpisaniem 28 września nowego niemiecko-sowieckiego paktu o przyjaźni i granicy, ok. 5 X 1939 r. do Tarnogrodu wrócili Niemcy. Na początku listopada 1939 r. w Tarnogrodzie rozpoczęła działalność administracja niemiecka i policja, które przejęły władzę po Wehrmachcie.

Niemal od początku okupacji rozpoczął się terror wobec ludności. Pierwsze represje dotknęły Żydów, których już w listopadzie 1939 r. w znacznej części przesiedlono na teren okupacji sowieckiej. Pozostałych zamknięto w getcie. Ostateczna zagłada Żydów tarnogrodzkich nastąpiła na początku listopada 1942 r. W 1943 r., w celach kolonizacji Zamojszczyzny (nazwanej przez okupanta Himmlerland), dokonano licznych wysiedleń Polaków. 24 VI 1943 r. Niemcy rozpoczęli pacyfikację powiatu biłgorajskiego. Tarnogród przeszedł dwa etapy wysiedleń: 30 czerwca i 2-3 lipca. Ogółem wysiedlono ok. 478 polskich rodzin, głównie na Majdanek, do obozów przejściowych w Zwierzyńcu i Zamościu oraz na roboty przymusowe do Niemiec. Terror hitlerowski (przy współudziale nacjonalistów ukraińskich) spotykał się z odwetem polskiego podziemia niepodległościowego (Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie). 16 II 1944 r. doszło nawet do zajęcia miasta przez siły I Ukraińskiej Dywizji Partyzanckiej im. Kowpaka, wspomagane przez oddziały polskie. Wyparto Niemców i Ukraińców na okres trzech dni. Oddział BCh „Burzy” udzielił pomocy wojskom sowieckim w opanowaniu Tarnogrodu 22 VII 1944 r. W odwecie 23 lipca miasto przeżyło ciężkie bombardowanie niemieckie.

Początki życia w nowej powojennej rzeczywistości były trudne. Zniszczeniu w czasie wojny uległo 257 gospodarstw, budynek zarządu gminy i remiza strażacka. W 1947 r. Tarnogród liczył tylko 2300 mieszkańców. Żydzi zostali wymordowani podczas wojny, część Ukraińców opuściła miasto z armią niemiecką, ok. 600 przesiedlono do ZSRR. W 1952 r. pojawiły się plany reaktywowania powiatu tarnogrodzkiego, podjęto również starania o odzyskanie utraconego prawa miejskiego. Te drugie zakończyły się sukcesem po wielu latach. Uchwałą Rady Państwa z 15 XII 1986 r. z dniem 3 I 1987 r. utworzono miasto Tarnogród w ówczesnym województwie zamojskim.

Obecnie znany jest Tarnogród przede wszystkim z sejmików wiejskich zespołów teatralnych. Corocznie w lutym odbywa się tu Międzywojewódzki Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych, jeden z pięciu organizowanych w kraju – obok sejmików w Bukówcu Górnym, Stoczku Łukowskim, Bukowinie Tatrzańskiej i Pile. Natomiast jesienią (w październiku/listopadzie) odbywa się w mieście Ogólnopolski Sejmik Teatrów Wsi Polskiej, stanowiący promocję najwartościowszych osiągnięć z całego roku. Dzięki tym sejmikom, odbywającym się systematycznie od 1975 r., Tarnogród zyskał miano Stolicy Teatrów Wsi Polskiej.
Józef Kus