Biała Podlaska

[Artur Rogóż]

Biała Podlaska (dawniej Biała Radziwiłłowska lub Biała Książęca) – miasto na prawach powiatu na wschodzie Polski, w województwie lubelskim, siedziba ziemskiego powiatu bialskiego i gminy Biała Podlaska.
W dokumentach historycznych po raz pierwszy Biała Podlaska pojawiła się w 1481. Jej pierwszymi właścicielami byli Iliniczowie, za założyciela uchodzi Piotr Janowicz przydomek „Biały” – wojewoda trocki, hetman Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym okresie Biała znajdowała się w województwie brzeskim w Wielkim Księstwie Litewskim. W II połowie XVI wieku miasto przeszło we władanie rodu Radziwiłłów, miało to miejsce w 1569 na podstawie zapisu w księgach ziemskich. Okres ten, trwający dwa i pół wieku, przyniósł rozkwit i przyczynił się do szybkiego rozwoju miasta, przez długi czas zwanego Białą Książęcą lub Białą Radziwiłłowską. W 1622 Aleksander Ludwik Radziwiłł zbudował fortecę i zamek. Z fundacji Krzysztofa Ciborowicza Wilskiego założono w 1628 Akademię Bialską, która od 1633 istniała jako filia Akademii Krakowskiej (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. J.I. Kraszewskiego).

W latach 1655-1660 miasto zostało znacznie zniszczone przez Szwedów, wojska Rakoczego i kozaków Chowańskiego. Jednak za sprawą Michała Radziwiłła i jego żony Katarzyny z Sobieskich szybko podniosło się z upadku. W 1670 Michał Kazimierz Radziwiłł nadał miastu prawo magdeburskie oraz herb: Michał Archanioł stojący na smoku.

W XVII wieku miasto znane z produkcji sukna i fajansów, później także z przeróbki drewna.

W 1720 Anna z Sanguszków Radziwiłłowa rozpoczyna budowę wieży i bramy wjazdowej (obecnie są to najciekawsze resztki zamku). Miasto i zespół pałacowy w XVIII wieku wielokrotnie niszczone (między innymi w czasie wspomnianych już wojen szwedzkich czy w okresie prześladowań Unitów Podlaskich pod koniec XIX wieku) i odbudowywane. Ostatni spadkobierca Dominik Radziwiłł, pułkownik wojska polskiego, umiera we Francji 11 listopada 1813. Pałac jako ruinę rozebrano w 1883.

W Białej Podlaskiej uczęszczał do męskiego gimnazjum pisarz Józef Ignacy Kraszewski. Zostało ono nazwane jego imieniem.

Kolejny szybki rozwój miasta miał miejsce w okresie międzywojennym, powstała wówczas fabryka Raabego, elektrownia miejska, a w latach 1923-1939 istniała Podlaska Wytwórnia Samolotów (PWS). Produkowała ona samoloty wojskowe zarówno licencyjne (Potez XXV, RWD-8) jak i własnej konstrukcji (myśliwiec PWS-1, samolot szkolny PWS-26). Majątek Podlaskiej Wytwórni Samolotów został rozgrabiony przez okupantów radzieckich po 17 września 1939.

W 1975 Biała Podlaska została stolicą województwa, co przyczyniło się do dwukrotnego zwiększenia liczby jej mieszkańców w ciągu 20 lat. Po reformie administracyjnej w 1999 ma status powiatu grodzkiego.
Zabytki [edytuj]
Kościół pw. św. Anny z 1572 r., dawny zbór ariański
Wieża wjazdowa w zespole pałacowo-parkowym Radziwiłłów
Rynek w Białej Podlaskiej - Plac Wolności
Dworzec kolejowy w Białej Podlaskiej
Deptak - początek ulicy Brzeskiej
Pomnik na rynku
Kamień upamiętniający województwo bialskopodlaskie
Osiedle przy ul. Terebelskiej
Stary dom przy ul. Brzeskiej
Drewniane domy przy głównych ulicach są stałym elementem architektonicznym miasta.

* zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów z XVII w.
* eklektyczne kamieniczki z końca XIX i początku XX w. przy Placu Wolności i innych uliczkach w centrum
* kościół pw. św. Anny z 1572, dawny zbór ariański
* późnobarokowy pobazyliański kościół pw. Narodzenia NMP z połowy XVIII w., dawne miejsce przechowywania relikwii św. Jozafata Kuncewicza
* Zakon Braci Mniejszych Kapucynów, dawny klasztor reformatów z II połowy XVII w.
* Akademia Bialska założona w 1628 jako filia Akademii Krakowskiej – obecnie budynek I LO im. J.I. Kraszewskiego
* pomnik Józefa Ignacego Kraszewskiego z 1928
* Muzeum Okręgowe, w wieży bramnej zamku
* drewniane wille przy ul. Narutowicza, Kolejowej, Zielonej
* synagogi – wybudowane w XIX i XX wieku
* cmentarz żydowski – założony w XVIII wieku
* budynek dworca kolejowego z lat 20. XX wieku
* cmentarz austriacki z czasów pierwszej wojny światowej przy ul. Spacerowej
* pomnik 34 Pułku Piechoty przy ul. Warszawskiej