Bielawa

[Artur Rogóż]

Bielawa (niem. Langenbielau) – miasto i gmina miejska w województwie dolnośląskim, w powiecie dzierżoniowskim. Bielawa położona jest na Przedgórzu Sudeckim, u podnóża Gór Sowich. Rozciąga się na długości 12 km wzdłuż potoku Bielawica (niem. Biele), na wysokości 280-345 m n.p.m.

Nazwa miasta

Pierwsza udokumentowana forma nazwy miejscowości (Bela) pochodzi z 1288 r. i wskazuje na to, iż pierwotnie była ona nazywana "Białą". Potwierdza to także zapis z 1379 r. (zur Bele). Od XV w. występuje już przystosowana do wymowy niemieckiej forma "Belau" czy "Bielau" (Berlaw 1472, Bylaw 1511). Ostatecznie w XVI w. utrwala się przedrostek "lang" (niem. "długi"), nawiązujący do charakterystycznej rozciągłości geograficznej wsi (8 km) - Langenbilav 1665 r., Langenbielau 1758 r. Jednocześnie lokalnie funkcjonowała dialektowa forma Biele.

W 1945 r. władze polskie dokonały repolonizacji nazwy na Bielawa, choć forma ta nie ma prawdopodobnie oparcia historycznego.

* XIII w. - założenie wsi łańcuchowej dla kolonistów z Frankonii, Turyngii i Szwabii, zapewne na miejscu wcześniejszego osadnictwa słowiańskiego
* 1288 — Pierwsza udokumentowana wzmianka o Bielawie
* 1428 — Husyci w Bielawie
* 1530 — Wskutek rozpowszechnienia się we wsi reformacji przejęcie kościoła katolickiego przez protestantów
* 1598 — Budowa zamku
* 1654 — (9.III) Nakaz zwrotu kościoła katolikom
* 1713-1714 — Zaraza
* 1720 — Pierwszy murowany dom mieszkalny w Bielawie
* 1741 — Zajęcie wsi przez wojska pruskie; przyznanie ewangelikom swobód wyznaniowych
* 1742 — Pokój wrocławski - Bielawa wraz z całym Dolnym Śląskiem i większą częścią Górnego stała się częścią Prus; założenie gminy ewangelickiej i pierwszej szkoły (ewangelickiej)
* 1743 — Otwarcie zboru ewangelickiego
* 1762 — Bitwa pod Fischerbergiem (Pilawą)
* 1801 — Urbarz bielawski
* 1804 — Wielka powódź i głód
* 1805 — Christian Dierig zakłada przedsiębiorstwo tkackie, które później rozwinie się w największą fabrykę włókienniczą na Śląsku (Christian Dierig AG)
* 1806-1808 — Okupacja francuska
* 1826 — Pierwsza apteka
* 1840 — Pierwsza placówka pocztowa
* 1842-1843 — Budowa szosy
* 1844 — (5.VI) Powstanie tkaczy
* 1847 — Wprowadzenie targów tygodniowych
* 1864 — Wprowadzenie oświetlenia gazowego
* 1872 — Otwarcie szpitala ewangelickiego
* 1874 — Pierwsze zabiegi o uzyskanie praw miejskich
* 1876 — (15.XI) Otwarcie nowego kościoła katolickiego
* 1877 — Powstanie pierwszej gazety Langenbielauer Anzeiger
* 1883 — Pierwsze światło elektryczne
* 1891 — (1.VI) Otwarcie linii kolejowej Dzierżoniów – Bielawa
* 1899 — (7.X) Pierwszy samochód w Bielawie
* 1900
o Otwarcie kolei sowiogórskiej
o (15.X) Otwarcie Zawodowej Szkoły Włókienniczej
* 1901 — (30.IX) Otwarcie Szpitala św. Elżbiety
* 1902 — Uruchomienie rzeźni miejskiej
* 1907 — (7.VIII) Otwarcie szkoły średniej (gimnazjum)
* 1921 — Utworzenie Centralnej Gazowni
* 1924 — (1.V) Nadanie Bielawie praw miejskich
* 1925
o Otwarcie wieży widokowej na Górze Parkowej
o Miasto zamieszkuje 12 129 protestantów i 5 596 katolików
* 1931 — (XII) Wydanie "Kroniki Bielawy" Fritza Hoenowa
* 1933 — Wytyczenie rynku (dziś Pl. Wolności)
* 1945
o (8.V) Zajęcie Bielawy przez wojska radzieckie
o (10.V) Nacjonalizacja przez administrację polską i ponowne uruchomienie zakładów włókienniczych Christian Dierig AG pod nazwą Państwowa Fabryka Wyrobów Bawełnianych Nr 1 w Bielawie (tzw. Bielawska Jedynka), od 1950 jako Bielawskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. II Armii Wojska Polskiego
o (23.VI) Powołanie pierwszego polskiego burmistrza
* 1946 — (12.IV) Rozpoczęcie akcji przesiedlenia dotychczasowych mieszkańców Bielawy do Niemiec Zachodnich
* 1947 — Zaczęła ukazywać się gazeta "Krosno"
* 1975 — Bielawa wchodzi w skład nowo utworzonego województwa wałbrzyskiego
* 1977 — Likwidacja połączenia kolejowego ze Srebrną Górą, następnie fizyczna rozbiórka linii; zawieszenie połączenia osobowego z Dzierżoniowem
* 1995 — (I) Podpisanie umowy partnerskiej z niemieckim miastem Lingen (Ems)
* 1996 — Podpisanie umowy o Współpracy i Przyjaźni z czeskim miastem Hronov
* 1999 — Bielawa w granicach województwa dolnośląskiego
* 1999 — (IX) Otwarcie pływalni miejskiej "Aquarius"
* 2000 — zawieszenie towarowego połączenia kolejowego z Dzierżoniowem; ostatnie połączenie kolejowe Bielawy ze światem przestaje istnieć
* 2006 — (14.IV) Otwarcie obwodnicy

Zabytki Bielawy
Kościoły
Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Masywna, neogotycka świątynia otwarta 15 listopada 1876 jako Maria Himmelfahrt Kirche, wzniesiona wg projektu Alexisa Langera. Elewacje z czerwonej cegły licowej; 101-metrowa, strzelista wieża zbudowana nad głównym wejściem od wschodu stanowi dziś 7. co do wielkości wieżę kościelną w Polsce. Na szczycie wieży znajduje się dzwon i zegar. W środku znajdowały się trzy ołtarze, obecnie pozostał tylko jeden z figurą Matki Boskiej. W murze okalającym kościół znajduje się jeden z dwóch krzyży pokutnych. Właścicielem kościoła jest parafia.

Obecny kościół wzniesiony został na miejscu znacznie mniejszej świątyni, rozebranej w 1866. Informacje o kościele pochodzą z 1288, ale dopiero w 1519 została zbudowana wieża kościelna, której hełm kryty był blachą.
Kościół pw. Bożego Ciała

Wzniesiony jako kościół ewangelicki o skromnych, barokowych formach w 1743. Rozbudowany o smukłą, klasycystyczną wieżę z zegarem nad głównym wejściem od strony północnej w 1843. W latach 1878–1880 cały budynek gruntownie przebudowany w stylu neoromańskim. Po całkowitym wysiedleniu ludności niemieckiej zamknięty 1952, w 1972 przekazany parafii katolickiej.

Murowany, na planie zbliżonym do krzyża greckiego. Elewacje tynkowane z licznymi, ozdobnymi elementami ceramicznymi. We wnętrzu zachowały się drewniane empory i strop.
Kościół pw. Świętego Ducha

Modernistyczny budynek łączący funkcje kościoła i sierocińca, wzniesiony 1928-1929 pod nazwą Heilige Geist Kirche. Otwarty 7 października 1929. Projektantem i wykonawcą budowli był bielawski przedsiębiorca Werler. Świątynia posiada niewielką wieżę z dzwonem. Jest to najmniejszy kościół z trzech istniejących w Bielawie.
Budynki
Dwór obronny

Budynek wzniesiony w 1598 dla braci Wolfa i Henricha Seidlitz von Schönefeld w stylu późnorenesansowym. W końcu l. 30. XVIII uległ pożarowi, wkrótce odbudowany. Przebudowany w 1878. Cechy stylistyczne budynku uległy zatarciu, zachował się jednak jego pierwotny, obronny charakter przestrzenny czworoboku z zamkniętym dziedzińcem i okrągłą basztą. Wielokrotne przebudowy wnętrza budynku i amatorskie działania stylistyczne, doprowadziły ostatecznie do zniszczenia bezcennych ornamentów sal i korytarzy. Obecnie placówka oświatowa.

Dwór znajdował się w posiadaniu gałęzi rodzin von Seidlitz i von Sandretzky. W 1930 przejęty przez miasto.
Pomniki
Pomnik Sowy

Pomnik sowy położony jest w centrum Bielawy na placu Wolności. Pomnik leży jest na 5-metrowym słupie zbudowanym z kamienia, na słupie znajduje się 9 figurek ludzi trzymających sowę. Sowa z lewej strony trzyma herb Bielawy. Cały pomnik zbudowany jest z kamienia. Sowa jest też symbolem miasta Bielawy.
Krzyże pokutne

Krzyże pokutne – ustawiano je za karę jako pokutę w miejscu popełnienia zbrodni. Na krzyżach widnieją wizerunki przedmiotów którymi została popełniona zbrodnia takimi jak miecz, nóż, topór. Krzyże zostały ustawione w XV wieku. W mieście znajdują się dwa krzyże, jeden w murze okalającym kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i drugi na ulicy Waryńskiego.