Kampania wrześniowa w rejonie Klwowa i Odrzywołu

Wiedza o lokalnych wydarzeniach, bohaterach, całej przeszłości regionu i jego miejscu w wydarzeniach o szerszym zasięgu terytorialnym. Powstanie miasta, historia miast, lokacje i akty lokacyjne. Wiedza o społeczności lokalnej, złożoności struktury społecznej i kulturowej różnorodności.
karateka
Posty: 161
https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
Rejestracja: 13 mar 2011, 05:42

Kampania wrześniowa w rejonie Klwowa i Odrzywołu

Post autor: karateka »

Kampania wrześniowa w rejonie Klwowa i Odrzywołu

Niespełna dwadzieścia lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1939 roku
dokonano kolejnej agresji militarnej na ziemie polskie. Początkowo agresorem była Rzesza
Niemiecka. O tym wydarzeniu w dziejach narodu polskiego, czyli o drugiej wojnie światowej,
powstało wiele opracowao historycznych, mających charakter wieloaspektowy bądź
monotematyczny. Niniejszy artykuł ma na celu ukazanie działao wojennych w okolicach
Klwowa i Odrzywołu we wrześniu 1939 roku. Ze względu na niewielką ilośd dostępnych
źródeł i opracowao naukowych, przedstawiony obraz może wydad się dośd subiektywny.
Najbardziej obszernym dziełem, dotyczącym kampanii wrześniowej w rejonie Klwowa i
Odrzywołu, jest monograficzne opracowanie Jana Wróblewskiego Armia „Prusy” 1939. W
oparciu o tą monografię postaram się przedstawid operacje militarne w naszym regionie.
Na ziemi piotrkowskiej, Kielecczyźnie i w Radomskiem w działaniach obronnych kraju
we wrześniu 1939 roku brała udział odwodowa armia „Prusy”, będąca głównym odwodem
Naczelnego Wodza Wojska Polskiego marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Pierwotnie armia
ta nosiła nazwę – armia „Warszawa”. Skąd więc określenie „Prusy”. Prawdopodobnie od
jednego z kryptonimów, jakim określano tę armię w systemie łączności przewodowej (inne
jej kryptonimy to Żelazo, Sosna), albo jak twierdzi K. Utnik od folwarku Prusy, gdzie
planowano usytuowad stanowisko dowodzenia gen. Dęba-Biernackiego. Zadania operacyjne
i skład armii „Prusy” zostały opracowane w marcu 1939 roku, na rozkaz Naczelnego Wodza, i
zamieszczone w Polskim Planie Operacyjnym „Z”. W planie tym przewidywano, że armia
„Prusy” będzie złożona z siedmiu dywizji piechoty (DP) – a konkretnie 2, 3, 26, 28, 36, 39 i 44,
dalej z 10 Brygady Pancerno Motorowej (B Panc-Mot), Kresowej Brygady Kawalerii (Kresowa
BK), dwóch batalionów czołgów 7 TP – 1 i 2 baterii czołgów lekkich (bczl). Armię planowano
ześrodkowad w rejonie Sochaczew, Łowicz, Skierniewice, Rawa Mazowiecka, Warka, Grójec,
Pruszków, skąd miała ona dokonad przeciwuderzenia w kierunku Łodzi, Radomska i
Koniecpola. Wszelkie działania armii „Prusy” zasadniczo miały na celu zahamowanie
ofensywy nieprzyjaciela w południowej części frontu, gdzie militarną akcję prowadziły 8 i 10
armia niemiecka z odwodem GA „Południe”. To z kolei miało pozwolid na swobodne
podejmowanie decyzji przez sztab zgromadzony wokół Naczelnego Wodza.
Z dostępnych nam źródeł historycznych wiemy, że wojna obronna prowadzona przez
polskie wojsko we wrześniu 1939 roku okazała się wielką przegraną. Takie stan rzeczy w
rejonie frontu południowego, jak i zachodniego, był wynikiem przede wszystkim dużej
przewagi militarnej armii niemieckiej nad armią polską (przewaga liczebna wśród żołnierzy,
jakościowa i ilościowa wśród sprzętu wojskowego została przedstawiona w poniższej tabeli),
nieodpowiedniej organizacji wojsk polskich, sposobu wdrażania ustalonych planów operacyjnych, zmian w składzie poszczególnych armii oraz braku (bynajmniej w przypadku
armii „Prusy”) mobilizacji w odpowiednim czasie.
Związki taktyczne i sprzęt bojowy
Wojska 10 armii
niemieckiej
Wojska armii
„Prusy
Dywizje piechoty 7 8
Dywizje zmotoryzowane 1 -
Dywizje lekkie 2 -
Dywizje pancerne 2 -
Brygady kawalerii - 1
Bataliony piechoty 91 75
Czołgi 812 98
Działa przeciwpancerne 792 189
Działa i moździerze do ognia pośredniego 1264 610
Działa przeciwlotnicze 144 22
Źródło: J. Wróblewski, Armia „Prusy” 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1986, s. 29.
Wspomniane zmiany składu poszczególnych armii nie ominęły także armii „Prusy”, z której
latem 1939 roku, na mocy rozkazu marszałka Rydza-Śmigłego, odeszły następujące związki
taktyczne: 2 i 28 DP oraz Kresowa BK do armii „Łódź”, 26 DP do armii „Poznao”, 10 B PancMot do armii „Kraków”. Niejako w zamian do armii „Prusy” przyłączono 13 i 19 DP z odwodu
„Kutno”, 29 DP i Wileoską Brygadę Kawalerii (Wileoska BK) z armii „Łódź” oraz 12 DP z armii
„Pomorze”. Po wprowadzeniu zmian skład wojsk armii „Prusy” przedstawiał się następująco:
sztab armii, osiem dywizji piechoty – 3 (dowódca płk Marian Turkowski), 12 (gen. bryg.
Gustaw Paszkiewicz), 13 (płk dypl. Władysław Zubosz-Kalioski), 19 (gen. bryg. Józef
Kwaciszewski), 29 (płk Ignacy Jan Oziewicz), 36 (płk Bolesław Andrzej Ostrowski), 39 (gen.
bryg. Bruno Edward Olbrycht) i 44 (płk Eugeniusz Żongołłowicz), a także Wileoska BK (płk
dypl. Konstanty Drucki-Lubecki), 1 i 2 bczl 7 TP, 2 i 3 pułk artylerii ciężkiej, 11, 12 i 13
zmotoryzowany dywizjon artylerii najcięższej, 50 dywizjon artylerii lekkiej oraz 81
zmotoryzowany batalion saperów.
Znajomośd struktur organizacyjnych armii „Prusy” ułatwi, w dalszej części tego
artykułu, śledzenie działao militarnych podjętych w najbliższym rejonie Klwowa (mam tu na
myśli obszar w promieniu 10 – 15 km od Klwowa). Jan Wróblewski za główny cel swej
monografii uznał ukazanie w sposób chronologiczny zadao operacyjnych odwodowej armii
„Prusy”, jej możliwości bojowych i specyficznych warunków obszaru, w którym przyszło jej
walczyd z zachodnim agresorem. Bogactwo treści zawartych we wspomnianym opracowaniu
pozwala w dośd precyzyjny sposób opisad działania wojska polskiego w rejonie Klwowa i
Odrzywołu. Z drugiej strony należy pamiętad, że opis tych wydarzeo jest jedynie niewielkim
wycinkiem całej działalności bojowej armii „Prusy”. Analizę i stosowne przedstawienie
działao bojowych w naszym regionie, należy rozpocząd od ukazania działao mobilizacyjnych
w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego, gdzie z dniem 31 sierpnia armia powinna byd
ześrodkowana. Tymczasem jej tam nie było, a częśd dywizji nawet nie została powiadomiona o przegrupowaniach w armiach. Brak gotowości bojowej, jak już zostało to nadmienione, był
jedną z przyczyn upadku kampanii wrześniowej.
Działania wojenne rozpoczęły się 1 września 1939 roku o godzinie 4.45, kiedy to 4
Flota Powietrzna zaczęła bombardowanie wielu miast i formujących się armii „Łódź”,
„Kraków” i „Prusy”. Po kilku dniach walk zaczepnych, działania militarne przeniosły się w
rejon Tomaszowa Mazowieckiego i kierowały się w stronę Wisły. W tym miejscu należy
zauważyd, że dowódca 10 armii niemieckiej, gen. Walther Reichenau, dobrze przewidział, że
po 6 września wojska polskie rozpoczną odwrót w kierunku Wisły. Z tego też powodu
zdecydował się rozpocząd działania pościgowe, celem uniemożliwienia przeprawienia się
polskich oddziałów wojskowych na prawy brzeg Wisły. Dlatego też uformował trzy grupy
pościgowe – prawą – złożoną z 15 Korpusu zmotoryzowanego (KZmot) w składzie 2 i 3
Dywizja lekka (DLek) i 29 Dywizja zmotoryzowana (DZmot); środkową – 14 KZmot złożony z 1
DLek i 13 DZmot; i lewą – 16 Korpus pancerny (KPanc) złożony z 1 i 4 Dywizji pancernej
(DPanc). Dokładnie tak, jak przewidział niemiecki generał, postąpił Naczelny Wódz, którego
rozkaz przegrupowania armii „Prusy” na wschodni brzeg Wisły 7 września do Brzostowca
przywiózł ppłk Janusz Horodecki.
Sytuacja 7 września nie wyglądała najlepiej. Północne oddziały armii po walkach w
rejonie Piotrków – Tomaszów Mazowiecki, ześrodkowały się w dośd rozległym zalesionym
rejonie. 13 DP, pozostająca w gotowości bojowej, ześrodkowała się w lesie Brudzewice, gdzie
w nadleśnictwie znajdowało się stanowisko dowodzenia. Wraz z 19 DP pod dowództwem
szefa sztabu dywizji ppłk. Tadeusza Rudnickiego w lesie Brzustów zgromadziły się przede
wszystkim: zbiorczy batalion sformułowany w Lubochni i złożony z żołnierzy 85 i 86 pułku
piechoty (pp), 3 batalion 85 pp, 86 pp złożony z jednego zbiorczego batalionu i dwóch
dywizjon 19 pułku artylerii lekkiej (pal). Zaś w rejonie leśniczówki Giełzów wraz z 29 DP
ześrodkowały się – 41 pułk (bez 2 i 3 batalionu), 3 batalion 76 pułku, 3 batalion 81 pułku,
szwadron kawalerii dywizyjnej, dywizyjna kampania kolarzy, kampania ochrony sztabu, 29
pal (bez 3 dywizjonu), 1 dywizjon 29 pal (bez 1 i 2 baterii), 29 batalion saperów (bsap), tabor
pułków 76 i 81. Stanowisko dowodzenia zajmował płk Oziewicz. Ogółem 7 września
północne zgrupowanie armii „Prusy” przedstawiało siłę zbiorczej dywizji w składzie dziesięciu
batalionów piechoty, czterech dywizjonów artylerii i batalion czołgów lekkich.
Zgrupowanie oddziałów miało na celu z pewnością podjecie konkretnych działao
bojowych przeciwko nieprzyjacielowi. Niestety otrzymane rozkazy ze stanowiska
dowodzenia od gen. Dęba-Biernackiego, nakazywały jak najszybsze przegrupowanie
oddziałów na wschodni brzeg Wisły, przy wykorzystaniu mostu w Maciejowicach.
Niezadowoleni dowódcy poszczególnych dywizji postanowili sami podjąd konkretne
działania. Stąd też po południu 7 września płk Oziewicz postanowił udad się do płk
Kalioskiego, by wspólnie z nim uzgodnid współpracę bojową pomiędzy 13 i 19 DP. Przed
wyjazdem z leśniczówki w Giełzowie płk Oziewicz uzgodnił, że jeśli nie wróci do godziny
18.00, to dowódca piechoty dywizyjnej płk Jan Bratro rozpocznie przegrupowanie dywizji
przez Odrzywół, Drzewicę za rzekę Drzewiczkę do rejonu Drążna. Na stanowisko dowodzenia
13 DP w nadleśnictwie Brudzewice przybyli płk Oziewicz i ppłk Rudnicki, przebywał tam już dowódca piechoty dywizyjnej płk Wacław Szalewicz. Tymczasem dowódca 13 DP płk Kalioski
był w drodze powrotnej ze stanowiska dowodzenia armii „Prusy”, a z powodu zniszczenia
przez saperów mostów w Nowym Mieście, Białobrzegach i Warce, musiał jechad przez Górę
Kalwarię, Dęblin, Radom i przybył do Klwowa dopiero 8 września przed południem. Narada
dowódców odbyła się oczywiście bez płk Kalioskiego. Ustalono na niej plan przegrupowania
północnego zgrupowania armii w kierunku Wisły. Postanowiono, że 13 DP będzie
maszerowad przez Odrzywół, Klwów do Ulowa; 29 DP przez Odrzywół do Drążna; a 19 DP
przez Drzewicę na prawy brzeg Drzewiczki. Wieczorem 7 września dywizje rozpoczęły
formowanie kolumn. Nie było to zadaniem łatwym ze względu na niewielkie leśne drogi,
liczne zawały wykonane przez 29 bsap, artyleryjski ostrzał od strony Inowłodza. Dodatkowo
panikę w pododdziałach w Giełzowie wywołał szum silników i grzechot gąsienic czołgów 1
bal 7 TP nadjeżdżającego od strony Opoczna, gdyż żołnierze sądzili, że to czołgi niemieckie.
W tym samym miejscu doszło do kolejnego incydentu – a mianowicie ze strychu leśniczówki
trzech dywersantów ostrzelało kolumnę żołnierzy. Niestety nie obyło się bez strat, pomimo
szybkiego zlikwidowania sabotażystów. Dopiero po północy udało się płk Bratro wyciągnąd
kolumny marszowe z lasu i rozpocząd przegrupowanie na Odrzywół i Ulów.
Prawie w tym samym czasie wojska niemieckie, a konkretnie 14 KZmot atakowała
Jedliosk i Radom, rano 8 września zajmując Radom; 13 DZmot po przegrupowaniu skierowała
się z Opoczna na Klwów i Jedliosk, przejeżdżając przez Drzewicę w kierunku Odrzywołu. Kilka
godzin wcześniej przez Odrzywół przejechała kolumna sztabu 29 DP po czym rozwinęła swe
stanowisko dowodzenia na czele z płk Oziewiczem w lesie na zachód od miejscowości Dobra
Wola. Oddziały w tym czasie maszerowały w ustalonym wcześniej kierunku, niestety nie było
wśród nich ani dowódcy, ani sztabu. Tym samym płk Oziewicz, po wyprzedzeniu swych
oddziałów, nie miał żadnego wpływu na 29 DP.
8 września około godziny 9.00 w rejonie Ossy, przy szosie Brudzewice – Klwów,
doszło do gwałtownego starcia oddziałów armii „Prusy” z wojskami niemieckimi. W miejsce
gdzie przegrupowywały się polskie siły 13, 19 i 29 DP dotarła niemiecka 13 DZmot z 14
czołgami. Pododdziały obu stron niemal natychmiast rozpoczęły walkę. W pierwszym etapie
stard pododdział niemiecki opanował szosę w rejonie Odrzywołu, ale szybkie natarcie 1
batalionu 41 pułku, przy wsparciu 13 i 29 pal został odrzucony z dużymi stratami. Niestety 1
batalion 41 pułku został dośd szybko rozbity. Dywizje piechoty 13, 19 i 29 w tym czasie
przeprawiały się na drugi brzeg Drzewiczki. Do walki w rejonie Ossy przystąpiły oddziały
artyleryjskie – 13 i 29 pal przeciwko 13 DZmot, oddziały polskie wspierał od południa 1 bczl 7
TP. Dzieo 8 września jednocześnie okazał się ostatnim dniem istnienia 29 DP. Jeden z
niemieckich pododdziałów 13 DZmot około godziny 13.00 zaatakował stanowisko
dowodzenia 29 DP w okolicach Dobrej Woli. W czasie walki, stawiając zdecydowany opór
niemieckiej ofensywie, został ranny płk Oziewicz, ppor. Nowakowski, a dowódca Kolarzy por.
Kaluźny zabity (pochowany na cmentarzu w Sadach Kolonii – na nagrobku nazwisko Kałużny,
wraz z innymi żołnierzami poległymi na polu walki). Sam płk Oziewicz, płk Bratro, płk
Włodzimierz Arwaniti oraz ppłk Tadeusz Łojak porzucili swoją dywizję i odjechali do Dęblina.
Podsumowując starcie w rejonie Ossy należy zauważyd, że wojska niemieckie z 13 DZmot zniszczyły 6 baterię 13 pal, zadały straty pododdziałom piechoty, zabiły dowódcę 1 kampanii
kapitana Antoniego Sikorskiego oraz zniszczyły stanowisko dowodzenia 29 DP w okolicach
Dobrej Woli. Wojska niemieckie poniosły też straty. Nasza artyleria zniszczyła kilka
niemieckich czołgów (prawdopodobnie 7), zaatakowała 1 batalion 43 pp, który zaskoczony
atakiem polskich sił zbrojnych został częściowo rozbity i rozproszony, po czym wycofał się na
południe.
Rozproszone polskie oddziały zaczęły kierowad się w miejsce zgrupowania – rejon
Borowiec-Waliska. Częśd wojsk udała się przez Ceteo, gdzie przeprawiła się przez Drzewiczkę
przy ostrzale niemieckiej artylerii, ponosząc przy tym straty. Inne oddziały kierowały się przez
Klwów, gdzie ppłk Kubicki pozostawił na skrzyżowaniu por. Franciszka Wiewiórkę z rozkazem
kierowania wszystkich w rejon zgrupowania. Ostatecznie dotarło tam około 90% żołnierzy z
rejonu Brudzewice. W godzinach popołudniowych w Ulowie dowódca 13 DP rozwinął
stanowisko dowodzenia. Jednak działania niemieckiej armii skutecznie opóźniły marsz
odwetowy w kierunku Wisły. Po tych wydarzeniach działania wojenne w naszym rejonie
zaprzestano. Wojska piechoty 13 dywizji około godziny 23 ruszyły przez Ulów w stronę
Dąbrówki, od rana maszerującą kolumnę ostrzeliwało lotnictwo niemieckie. Tymczasem 19
DP (bez 77 pp z 1 batalionem 86 pp i 4 dywizjonem 19 pal) po walkach w okolicach Ossy na
czele z ppłk Rudnickim bezpośrednio udała się w kierunku Maciejowic, gdzie dotarła rankiem
9 września i przeprawiła się na wschodni brzeg Wisły.
Wydarzenia z września 1939 roku upamiętniają w naszym rejonie przede wszystkim
groby żołnierzy armii polskiej na parafialnych cmentarzach w Klwowie i Sadach. Są to miejsca
pamięci, o które troszczy się lokalna społecznośd. Pamiętad bowiem należy, że naszym
polskim żołnierzom zawdzięczamy naszą wolnośd.
Pomnik w formie obelisku na cmentarzu
parafialnym w Klwowie. U szczytu krzyż, na
cokole pomiędzy dwoma mieczami
owiniętymi wstęgami orzeł w koronie, nad
nim inskrypcja:
POLEGŁYM KOLEGOM W WALCE
O WIELKĄ POLSKĘ
POD ODRZYWOŁEM
poniżej orła:
CZEŚD ICH PAMIĘCI
STRONNICTWO NARODOWE W OPOCZNIEGrób nieznanego żołnierza na cmentarzu
parafialnym w Klwowie. Na tablicy
nagrobkowej napis:
ŻOŁNIERZE
WOJSKA POLSKIEGO
POLEGLI NA POLU CHWAŁY
W 1939 R.
CZEŚD ICH PAMIĘCI
Na płycie pomnika orzeł w koronie i napis:
W HOŁDZIE
MIESZKAOCY GMINY KLWÓW
11 XI 2000 R.
Cmentarz parafialny w Sadach Kolonii:Powyżej umieszczone zostało kilka fotografii zrobionych na cmentarzu parafialnym w Sadach
Kolonii. Przedstawiają one groby znanych (mjr W.P. Wandalin Stączyoski, por. Stanisław
Kałużny) i niestety nieznanych żołnierzy Wojska Polskiego (w liczbie 36), poległych w czasie
kampanii wrześniowej (dokładnie 8 września 1939 r.) w rejonie Sadów Kolonii. Obok starych
białych krzyży, w ostatnim czasie postawiono nowy pomnik ku pamięci poległych w obronie
naszej Ojczyzny (fundacji członków Z.K.R.Z.P. i B.W.P. Koło 37 Klwów i K.R. Sady Kolonia).
W naszym rejonie oprócz grobów na cmentarzach parafialnych, miejscem szczególnej
pamięci o żołnierzach kampanii wrześniowej jest niewielki pomnik-cmentarz w miejscowości
Ossa (gmina Odrzywół). Tam obok poległych powstaoców styczniowych 1863 roku,
spoczywają żołnierze września 1939 roku. Cmentarz położony jest przy drodze krajowej nr 48
relacji Tomaszów Mazowiecki – Kock po jej prawej stronie kierując się od Klwowa w stronę
Tomaszowa Mazowieckiego.
Pomnik-księga na cmentarzu powstaoców styczniowych w Ossie z inskrypcją:
POLEGŁYM
I POCHOWANYM
W TYM MIEJSCU
POWSTAOCOM
STYCZNIOWYM 1863
I ŻOŁNIERZOM
WRZEŚNIA 1939
MIESZKAOCY
GMINY ODRZYWÓŁ
„JEŚLI ZAPOMNĘ O NICH
TY BOŻE NA NIEBIE,
ZAPOMNIJ O MNIE!”
A. MICKIEWICZ

Łukasz Grzegorczyk
ODPOWIEDZ

Wróć do „Historia lokalna”