Jan Łaski jako reprezentant dwóch środowisk protestanckich..

[Artur Rogóż]

Jan Łaski jako reprezentant dwóch środowisk protestanckich: polskiego i angielskiego
Ksiądz katolicki, teolog protestancki, najwybitniejszy polski działacz ruchu reformacyjnego. Organizator zborów we Fryzji wschodniej i Anglii. Reformator Kościoła w Małopolsce. Bratanek prymasa Polski. Tyle tak różnorodnych i skrajnych doświadczeń łączył w sobie jeden człowiek. Był nim Jan Łaski. Jedyny Polak, który na stałe wszedł do panteonu działaczy reformacyjnych w Europie, co upamiętniono na pomniku reformacji w Genewie.
Joannes a Lasco czyli Jan Łaski, urodził się w rodzinnym Łasku w roku 1499 w znanej i możnej rodzinie szlacheckiej. Naukę rozpoczął na dworze swego stryja również Jana, aby następnie wyjechać na studia za granicę (1514 -1519). Krótko przebywał w Wiedniu, a stamtąd dotarł do Włoch. Na uniwersytetach w Bolonii i Padwie studiował prawo teologiczne, literaturę starożytną oraz języki (łacina, greka, niemiecki i włoski), nie uzyskując wszakże żadnych stopni naukowych.

Stryj postanowił przeznaczyć go do kariery duchownej. Zaraz po powrocie z naukowych wojaży Łaski został mianowany dziekanem gnieźnieńskim a następnie kanonikiem krakowskim. Otrzymuje także posadę sekretarza królewskiego. Mimo tak szybkiego awansu w 1525r. wyjeżdża zagranicę. Podczas pobytu w Bazylei poznał Erazma z Rotterdamu. Znajomość z jednym z najwybitniejszych ludzi ówczesnej epoki, która przeistoczyła się w przyjaźń miała ogromny wpływ na światopogląd Łaski i jego późniejsze poczynania.

Łaski wyjeżdżał na Zachód wielokrotnie. W tym okresie tj. I połowie XVI wieku Europa przesiąkała duchem reformacji. Łaski jako człowiek otwarty i myślący interesował się przemianami religijnymi dokonującymi się na zachodzie. Poznał wówczas wielu działaczy reformacyjnych m.in. Urlyka Zwingliego, Filipa Melanchtona czy Joachima Camerariusa.

Po powrocie do kraju otrzymawszy prepozyturę łęczycką, kustodię płocką i proboszczostwo gnieźnieńskie Łaski kontynuował pracę sekratariacie królewskim i u boku stryja. Z czasem, mając opinię człowieka o otwartym umyśle stał się protektorem i mecenasem młodych uczonych m.in. Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

W 1529 roku Łaski wyjechał na Węgry jako doradca swego brata Hieronima. Otrzymawszy od Jana Zapolyi biskupstwo wesprymskie (tytularne), przystał na służbę dyplomatyczną króla Węgier.

Węgry były wówczas w stanie wewnętrznego rozbicia. Z jednej strony były pod częściową okupacją turecką, z drugiej zaś toczyła się walka o władzę pomiędzy Ferdynandem Habsburgiem a przywódcą szlachty Jana Zapolyi. Zapolya zmuszony do ucieczki znalazł schronienie w Rzeczpospolitej. Dzięki staraniom wojewody sieradzkiego Hieronima Łaskiego Zapolyia zyskał poparcie tureckie przeciw Habsburgowi. Odzyskał także wschodnią i centralną część Węgier. Ale w 1534 r. sytuacja uległa diametralnej zmianie i Hieronim z zaufanego doradcy został więźniem swego dotychczasowego protektora Zapolyi.

Ostatecznie Hieronim, dzięki staraniom brata, cały i zdrowy powrócił do kraju. Jednak cała sprawa przyczyniła się do finansowej katastrofy rodu i jego kompromitacji na arenie politycznej.

Zaważyło to na pominięciu Jana przy nominacjach biskupich. Łaski liczył na nominację na arcybiskupa gnieźnieńskiego. Przyznano mu jedynie stanowisko archidiakona poznańskiego połączone z prałaturą poznańską.

Być może to niepowodzenie miało wpływ na późniejszą decyzję o odejściu z Kościoła. W 1539 r. przebywając na uniwersytecie w Lowanum Łaski zdecydował się na zawarcie małżeństwa. Wysłał do biskupa poznańskiego Łukasza Górki list, w którym powiadamiał go o tym fakcie i tym samym o porzuceniu Kościoła. Na wieść o ślubie księdza Łaskiego został on natychmiast pozbawiony przysługujących mu dotychczas beneficjów kościelnych.

Dość niejasną sprawą pozostaje jego późniejszy przyjazd do kraju i przysięga oczyszczająca, w której odżegnywał się od porzucenia wiary, dzięki czemu odzyskał prawa do beneficjów. Ale mimo to wiemy, że ostatecznie zerwał z katolicyzmem. Porzucenie kościoła rzymskiego nie oznaczało przystąpienia Łaskiego do któregoś istniejących kościołów protestanckich.

W maju 1540 r. Łaski wyjechał do Niemiec, jak się później okazało na całe siedemnaście lat. W 1543 r. otrzymał nominację od regentki Fryzji Wschodniej Annę oldenburską na stanowisko efora wszystkich kościołów wschodnio fryzyjskich i proboszcza prafii w Emden. W te sposób rozpoczął swoją działalność duszpasterską w duchu Reformacji.

O ile na kontynencie w wyniku ruchu reformacyjnego powstały nowe kościoły, o tyle w Anglii sytuacja przedstawiała się nieco inaczej. Konflikt pomiędzy Henrykiem VIII a papieżem Klemensem VII doprowadził do schizmy w wyniku której król stał się najwyższym zwierzchnikiem kościoła w Anglii (Akt supremacji 1534 r.), a dobra kościelne zostały skonfiskowane na rzecz korony. Ale w kwestii dogmatycznej i obrzędowej kościół w Anglii nie różnił się niczym od Kościoła Katolickiego.

Reformy wewnętrzne w kościele anglikańskim zapoczątkował dopiero prymas Thomas Cranmer za panowania następcy Henryka, jego syna Edwarda VI. Cranmer, zwolennik kalwinizmu, wprowadził m.in. komunię pod dwiema postaciami, prawo księży do zawierania małżeństw oraz opublikował obowiązkową księgę modlitw "Prayer Book" zawierającą modlitwy zapisane w języku angielskim.

Anglia za panowania Edwarda stała się Mekką wszystkich innowierców prześladowanych w innych częściach Europy. W ten sposób trafił do Anglii między innymi Martin Bucer, ważna postać reformacji, mający ogromny wpływ na Jana Kalwina.

W takiej oto sytuacji znalazł się w Anglii Jan Łaski. 24 lipca 1550 roku król Edward VI mianował go superintendentem (biskupem) zborów gromadzących cudzoziemców-protestantów, którzy w Anglii znaleźli schronienie przed prześladowaniami. Siedzibą gminy cudzoziemskiej został dawny klasztor augustiański w Londynie. W myśl postanowień króla zbory utworzyły jeden autonomiczny organizm administracyjny, wspólnotę religijno-kościelną pozostającą poza Kościołem anglikańskim. Kwestia niezależności była jedną z przyczyn konfliktów jakie toczył Łaski ze zwierzchnikami kościoła anglikańskiego.

Także z innych powodów przewodniczenie wspólnocie obcokrajowców nie było łatwe dla polskiego reformatora. Zbory składały się z ludzi różnej narodowości i pochodzenia, należących do wielu odłamów reformacyjnych, które nierzadko posiadały już własne obrzędy, katechizm a nawet odrębną strukturę organizacyjną.

Nadrzędnym celem jaki postawił przed sobą Łaski było wzmocnienie poczucia przynależności wszystkich członków wspólnoty. Pierwszym krokiem było stworzenie wspólnego wyznania wiary. Łaski wraz z czterema ministrami pomagającymi mu w pracy w zborze, opracował i opublikował takowe w 1551 roku. Było to tzw. "Confessio Londinenis" .

Konfesja londyńska ustalała zasady wiary obowiązujące wszystkich bez wyjątku członków wspólnoty. Co ważne i charakterystyczne dla Łaskiego, świadomie pominął w wyznaniu wiary kwestie sakramentów, aby w ten sposób uniknąć konfliktów i zadrażnień. Każdy nowo wstępujący, nie tylko musiał się pod wyznaniem wiary podpisać w obecności rady starszych zboru, ale przede wszystkim winien zdać egzamin składający się z 45 pytań z jego znajomości.

Strukturę i organizację gminy cudzoziemskiej opisał Łaski w dziele zatytuowanym "Kształt i sposób całkowity służby kościelnej w kościele cudzoziemskim ustanowionym w Londynie" wydanym w 1555 r. Warto zauważyć, iż przy organizowaniu wspólnoty Łaski korzystał z doświadczeń gmin szwajcarskich.

Na czele zboru stał superintendent. Stanowiska to było obsadzane za zgodą króla. Superintendent przewodniczył Radzie Zboru. W jej skład wchodzili ministrowie i prezbiterzy. Zarówno ministrowie jak i prezbiterzy byli wybierani dożywotnio. Istniał także urząd diakona, których wybierano raz na rok. Obok Rady istniały także coetusy tj. zgromadzenia reprezentantów władz kościelnych parafii. Tą formą organizacyjną posługiwał się nasz rodak już wcześniej we Fryzji wschodniej, gdzie zajmował stanowisko efora zboru. Uczestniczący w coetusach duchowni , seniorzy oraz diakoni obradowali i decydowali o wszelkich sprawach kościelnych wspólnoty. Zwykli parafianie mieli jedynie pośredni wpływ na to co działo się we wspólnocie. Ale co warto podkreślić, Łaski pomimo nominacji królewskiej przed objęciem stanowiska zwrócił się z pytaniem o aprobatę swojej kandydatury do parafian.

Wszyscy członkowie poddani byli surowej dyscyplinie kościelnej. Ich życie miały cechować prostota i skromność. W pracy pt. "Forma ac ratio" Łaski za najważniejsze środki wychowawczo-duszpasterskie uznał kazanie, udzielanie sakramentów oraz zachowanie dyscypliny kościelnej. Duchowni podczas nabożestw nie nosili szat liturgicznych, kobiety i mężczyźni stali osobno w kościele, a modlitwy odmawiano klęcząc. Kwestia szat liturgicznych była kolejnym zarzewiem konfliktów z zachowawczym duchowieństwem anglikańskim.

Na nabożeństwo składał się godzinny wykład na wybrany z Pisma Świętego, odmawianie modlitwy "Ojcze Nasz", dziesięciorga przykazań oraz śpiew psalmów. Komunia święta odbywała się raz na miesiąc bez świec i ołtarza, a wierni przyjmowali ją siedząc przy stole nakrytym białym obrusem. Uroczystości takie jak ślub czy pogrzeb również miały być skromne i pozbawione przepychu. Bardzo nowatorskie było surowe przestrzeganie zasady równości wszystkich wiernych wobec Boga , bez różnicy na ich pochodzenie społeczne.

Wierni podlegali kontroli od wczesnego dzieciństwa. Nauka religii obowiązywała dzieci od 6 roku życia i kończyła się egzaminem, którego zdanie [R1]dopuszczało do konfirmacji. Łaski jako pierwszy wprowadził w Anglii tę ewangelicką uroczystość religijną.

Superintendent Łaski nie tylko opracował wyznanie wiary, ale również wydał własny katechizm na potrzeby parafian. Katechizm ten stanowił wzór dla późniejszego "Katechizmu heidelberskiego" ogólnie przyjętego w Kościele ewangelicko-reformowanym.

W Anglii opublikował nasz rodak bardzo istotną w swoim dorobku teologicznym rozprawę pt. "Brevis et dilucida de Sacramentis ecclesiae Christi tractatio". Podjął w niej kwestię sakramentów, która wśród protestantów była bardzo drażliwa a zarazem ważka. Łaski bardzo podkreślał potrzebę odcięcia się od poglądów i przekonań Kościoła Katolickiego na ten temat. Pisząc o sakramentach zdecydowanie odrzucał jedynie katolicki pogląd o przeistoczeniu natomiast wszystkie pozostałe interpretacje tj. kościołów reformacyjnych szanował. Łaski na podtsawie Piśma Świętego uznawał jedynie sakramenty Eucharystii i chrztu.

Łaski aktywnie uczestnicząc w religijnym życiu Anglii, zabierając głos w najistotniejszych problemach natury teologicznej tego kraju, przyczyniał się do protestantyzacji kościoła anglikańskiego. Bardzo zdecydowanie sprzeciwiał się przepychowi ceremoniałowi katolickiemu panującemu w ówczesnym kościele anglikańskim. Został powołany do komisji, której zadaniem było przeprowadzenie rewizji praw kościelnych. Wynikiem jej prac była tzw. "Reformatio Legum". Rygorystyczne poglądy religijne Łaskiego stały się podwaliną dla ruchów religijnych, które powstały w Anglii w XVII wieku m.in. prezbiterian czy purytanów.

Łaski nie ograniczał się do działalności religijnej. Jako zaufany tajemny przedstawiciel księcia pruskiego Albrechta i niemieckich książąt protestanckich, wypełniał misją, której celem było utworzenie wielkiej koalicji antypapieskiej i antycesarskiej. Ostatecznie, pomimo jego szczerego zaangażowania i skomplikowanych działań dyplomatycznych sprawa zakończyła się fiaskiem z przyczyn od niego niezależnych.

Pobyt w Anglii zakończył się dla polskiego reformatora 17 września 1553 r., kiedy udał się do Danii uciekając przed prześladowaniami Marii Tudor. Nowa królowa zwana krwawą, była zagorzałą katoliczką dążącą do powrotu w Anglii starego Kościoła.

Łaski wrócił do ojczyzny pod koniec 1556 roku, po siedemnastu latach tułaczki. Wracał zachęcony wieściami o zwołaniu soboru narodowego, którego celem miało być stworzenie kościoła narodowego. Miał świadomość, że jego bogate doświadczenia z Fryzji i Anglii mogą być bardzo przydatne w tym względzie. Jego powrót wywołał skrajnie różne reakcje. Kler katolicki zareagował bardzo nieprzychylnie. Biskupi i nuncjusz papieski zebrali na specjalnej naradzie i zarządali od króla aby Łaskiego "arcykacerza" wydalił z kraju.

Natomiast bardzo przyjaźnie przyjęła go społeczność ewangelicka Małopolski. Małopolanie, którzy bardzo poważnie traktowali ideę synodu narodowego postanowili zaprosić go ze strony reformacji. Łaski zaproszenie przyjął i pojawił się na zjeździe ministrów małopolskich i Braci Czeskich w Iwanowicach, 1 stycznia 1557 r.

Po paromiesięcznym pobycie na Litwie, gdzie bezskutecznie starał się przekonać Zygmunta Augusta do swoich pomysłów reformy Kościoła, Łaski w maju 1557 r. wrócił do Krakowa. Stamtąd przeniósł się na stałe do Pińczowa, który był wówczas bardzo prężnym ośrodkiem reformacyjnym w Małopolsce.

Łaski uświadamiał sobie jak silną pozycję w Rzeczpospolitej miał Kościół Katolicki. Aby ewangelicy polscy mieli silną i równą wobec katolików pozycję potrzebny był jeden kościół gromadzący wszystkie odłamy protestanckie. Rozpoczął od reformy kościoła małopolskiego. Pozycja Łaskiego w Kościele małopolskim była zupełnie różna od tej jaką miał w Emden czy Londynie. Małopolanie, związani byli unią podpisaną w Koźminku 1555 r. ze Wspólnotą Braci Czeskich, mieli już własną strukturę kościelną z superintendentem i ministrami. Łaski nie zajmując oficjalnych stanowisk, pełnił jedynie funkcję doradczą, ale jego rola rosła z synodu na synod. Łaski miał konkretne plan zmian. Domagał się uproszczenia liturgii. Uważał, że zbory małopolsce powinny być autonomiczne i zostać wyłączone spod kurateli administracyjnej Moraw. Z jego inicjatywy, na zjeździe seniorów w Pińczowie w lipcu 1557 roku ustalono, że kościół małopolski będzie korzystał z katechizmu stworzonego przez Łaskiego w Emden. Komunia miała odbywać się według obrządku kalwińskiego. Pomysłem Łaskiego było włączenie bogatej szlachty-patronów do struktury kościelnej. Umożliwiono osobom wieckim obejmowanie stanowisk senatorów i diakonów, dotychczas zarezerwowane wyłącznie dla duchownych. Określono ściśle ich obowiązki. I tak, zadaniem seniorów było niesienie pomocy supeintendentowi i seniorom duchownym oraz czuwanie nad pracą i obyczajami księży. Diakoni mieli zajmować się zbieraniem datków i ich wydawaniem na potrzeby kościelne, z czego mieli być rozliczani na synodach. W ten oto sposób szlachta przejęła kontrolę nad finansami kościelnymi. Z drugiej jednak strony do jej obowiązków należało zapewnienie Kościołowi odpowiednich warunków bytowania. Łaski szczególnie zabiegał o należne duchownym godziwych warunków materialnych. Nasz reformator był także twórcą szczegółowej procedury dopuszczającej kandydatów na ministrów, która została na stałe wpowadzona w kościele reformowanym.

Łaski przyczynił się do utrwalenia w Kościele małopolskim systemu prezbiterialno-synodalnego. Bardzo też dbał o oświatę upatrując w niej siłę przyszłego pokolenia reformatorów. Nie udało mu się z przyczyn finansowych utworzyć akademii, ale podniósł poziom szkoły w Pińczowie do poziomu gimnazjum, zapewniając jej wysoki poziom nauczania. Do zasług Łaskiego należy także zaliczyć akcję propagatorską. Starał się on przyciągać do Kościoła reformowanego nowych zwolenników, także wśród ludzi znacznych, jak choćby hetmana Jana Tarnowskiego (który akurat, choć krytyczny wobec Kościoła katolickiego nie dał się przekonać). Praca Łaskiego przyniosła efekty, co odzwierciedlała liczba nowo powstałych zborów ( w roku 1556 było ich zaledwie 20, a 1560 r. już 60 ).

Oprócz pracy w Małopolsce nie zapominał Łaski o swojej misji stworzenia Polskiego Kościoła Ewangelickiego. Próbował przekonać do swojego pomysłu wielkopolskich luteran i ich patrona księcia pruskiego Albrechta, ale bezskutecznie. Pracował też przy tłumaczeniu Biblii na język polski, przedsięwzięciu sponsorowanym przez wielkiego mecenasa Reformacji księcia Mikołaja Radziwiłła.

Łaski był niewątpliwie postacią nietuzinkową. Dla polskiego ruchu reformacyjnego był jednostką wybitną. Swoją pracą w Małopolsce dał podwaliny dla kościoła Reformowanego. Dla Reformacji w Europie na zawsze pozostanie tym, który zaprowadził protestantyzm we Fryzji i był jednym z tych, którzy zbliżyli kościół anglikański do protestantyzmu. Znany i szanowany humanista, przyjaciel Erazma z Rotterdamu, Melanchtona, Bucera. Łaski nie był pionierem, jego nauka i teologia czerpały z myśli słynnych poprzedników tj. Erazm z Rotterdamu czy Kalwin. Nie można odmówić Łaskiemu wiedzy, zmysłu organizacyjnego i samozaparcia w działaniu. Był człowiekiem, który znaczną część swojego życia poświęcił na pracę na rzecz idei Reformacji, którą przerwała dopiero śmierć, 8 stycznia 1560 roku.