Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

[Warka]

Konstytucja składała się z dwóch zasadniczych części :



- organizacja władz



- uprawnienia obywatelskie



Główne postanowienia konstytucji: religia katolicka jest panująca, jednakże zapewnia się wolność i opiekę prawa innym wyznaniom, szlachta pozostaje przy swoich dawnych przywilejach, ale jednocześnie zatwierdza się prawo o miastach królewskich; chłopi zostają wzięci pod opiekę prawa, lecz tylko w tym znaczeniu, że wszelkie układy między chłopami a dziedzicami (chodziło o czynsze) nie mogą być samowolnie zmieniane; władza w państwie dzieli się na prawodawczą wykonawczą i sądowniczą. Władzę prawodawczą sprawuje sejm złożony z izby poselskiej i senatu, uchwały zapadają większością głosów, zniesienie liberum veto i konfederacji, Władzę wykonawczą sprawuje król wspólnie ze Strażą Praw, tj. radą ministrów , mianowaną przez króla, a odpowiedzialną przed sejmem, władzę sądowniczą sprawują sądy pierwszej instancji, od których przysługuje apelacja do trybunałów.



Wniosek :



Konstytucja 3 maja w historiografii1 polskiej uznawana jest za bardzo postępową , ale ta sama konstytucja w oczach innych historyków szczególnie zachodnich , uchodzi za dokument pewnej naiwności politycznej , albowiem jasnym było , że mocarstwa sąsiednie szczególnie Rosja i Prusy mogły poczuć się zagrożone wzrastającym upodmiotowieniem państwa polskiego , co w ich mniemaniu burzyło równowagę sił w tej części Europy. Natomiast sami Polacy nie mieli ani wiarygodnych sojuszników, ani dość własnych sił, aby konstytucję utrzymać i obronić. Bardzo szybko wobec konstytucji zawiązała się opozycja. W Wiedniu przebywali już dwaj Polscy opozycjoniści Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki. Rosja podpisała pokój z Turcją Zabiegali oni o interwencję , którą znaleźli nie na dworze wiedeńskim , lecz w osobie księcia Patiomkina. Właściwie Austria była zainteresowana w utrzymaniu konstytucji i wspólnego uznania jej przez Rosję ( istnieje na to dokument znaleziony w 1979 r. , jest to kopia listu , który kanclerz austriacki Kaunitz wysłał do kolegium spraw zagranicznych w Rosji ). I sugestie te znajdowały posłuch u niektórych dygnitarzy rosyjskich, którzy bali się wzmocnienia Prus.



Przeciwnikiem interwencji był równiez faworyt carowej Płaton Zubow , natomiast zwolennikiem był książę Patiomkin. ( dowódca armii rosyjskiej walczącej w Turcji ).



Ale w październiku 1791 r. Patiomkin zmarł i Zubow stał się zwolennikiem interwencji. W końcu marca 1792 r. przybyli do Petersburga Malkontenci i Ksawery Branicki z W - wy.



Chociaż król ma stanowisko ministra wojny w straży praw. Decyzja o interwencji zapadła między 10 a 15 .IV.1792 r. i Szczęsny Potocki , Rzewuski , Branicki , Kosakowski ogłosili w mieście Targowica akt konfederacji. Sam akt podyktowany był w Petersburgu i Targowica zawiązywała się przy dawnych ustawach i przy prawach kardynalnych. ( prawa kardynalne: wolna elekcja , liberum veto , wyłączne prawo szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi , prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi , "nikogo bez wyroku sądzić nie będziemy" ).Gwarantem tych praw kardynalnych była Rosja.



W maju wkroczyła do Rz. P. armia rosyjska. Sama wojna trwała 3 miesiące. Na Litwie zdradził armię Rz. P. książę Ludwik Witemberski.



Rzeczywisty opór stawiała armia polska na południu dowodzona przez księcia J.Poniatowskiego



W jej szeregach walczył T. Kościuszko. Armia ta poniosła klęskę pod Mirem ( Ukraina ) , ale cofała się w należnym porządku odnosząc sukces pod Zieleńcami. Przeprawy na rzece Buk bronił Kościuszko utrzymując pozycję w bitwie pod Dubienką. Cofała się także armia litewska. Na zajętych terenach targowiczanie ustanowili swoją władzę. Część szlachty dała się przekonać argumentacji , że Targowiczanie bronią wiary i wolności ojczyzny. Trzeba więc ubłagać imperatorową by raczyła wybaczyć Polakom. Tej argumentacji uległ również król. Katarzyna odrzuciła prośbę o rozejm , zarządała od niego przystąpienia do Konfederacji grożąc detronizacją. Król wykonał to polecenie , poparty przez większość w straży praw m.in. H. Kołłątaja.Odpowiedzią pozostałych ministrów i części generałów były dymisje. Wbrew rachubom zdrajców i nadziejom króla doszło do podpisania konwencji rozbiorowej (II rozbiór.) między Rosją , a Prusami. 23.I.1793 r. Następnie do Grodna został zwołany sejm , który obradował od czerwca do listopada 1793 r. i był ostatnim sejmem Rz. P.



Uchwały tego sejmu :



- przywrócono prawa kardynalne i radę nieustającą kierowaną przez ambasadora rosyjskiego



- wojsko zredukowano do 15 tys. osób , ale pewne rzeczy utrzymano: głosowanie większością, prawo o miastach , sam zaś sejm miał zbierać się co 4 lata i jego kompetencje zostały bardzo ograniczone.



Sejm też zagwarantował przymierze z Rosją , która była również gwarantem ustroju polskiego.Wojska rosyjskie uzyskały prawo wkraczania do Polski, a ich służba dyplomatyczna została podporządkowana ambasadorowi rosyjskiemu.



Polska pod rządami Sieversa.



( II rozbiór Polski. )



Położenie ekonomiczne kraju.



Kraj znajdował się pod okupacją ( 1793 r. ). Manufaktury i rzemiosło utraciły odbiorców , upadło 6 największych banków warszawskich. Starania o pożyczkę zakończyły się niepowodzeniem. Drożyzna artykułów żywnościowych doprowadziła mieszkańców miast do wrzenia. Zamożniejszym dawały się we znaki kwaterunki obcego żołnierza. Na wsi podwyższono ciężary i surowo karano wszelkie próby oporu. ( ciężary - pańszczyzna , czynsz , renty odrobkowe ). Na majątki miasta nałożono kontrybucję. W wyniku ustaleń o redukcji armii do 15 tys. pojawiła się perspektywa bezrobocia. Ponadto istniała możliwość wcielenia ich do wojsk rosyjskich. Podatki do skarbu państwa napływały z opóźnieniem , nie było więc czym opłacić dostawców urzędników wojska.



Sytuacja polityczna :



Położenie międzynarodowe Rz. P. w 1793 r. przedstawiało się tragicznie. W polityce wewnętrznej król był bezsilny , zaś ambasador Katarzyny - Sievers decydował o wszystkim , o nominacjach na urzędy , posiadał policję niezależną od władz polskich i armię okupacyjną. ( instrument władzy ). Ambasador Katarzyny miał dość niewdzięczne zadanie. Musiał bowiem doprowadzić do pacyfikacji kraju i przeprowadzić rosyjskie zalecenia przez sejm polski , a więc twierdził , że Rosja nie dopuści do zupełnej zagłady. Rz. P. powstrzyma zaborcze dążenia Prus , utworzy w Polsce własne stronnictwo , w którym znajdzie się miejsce dla ludzi wartościowych , nawet z dawnego stronnictwa patriotycznego. Ale ten sposób myślenia nie miał oparcia w Petersburgu , gdyż całość władzy i wpływów przejęła tam frakcja Zubowa. ( zwolennik dokonywania całościowego rozbioru ).

[Warka]

W 1772 roku trzy mocarstwa europejskie Prusy Rosja i Austria dokonały I rozbioru Polski. Rzeczpospolita pomniejszyła wtedy swój obszar o jedną trzecią. Tak więc pod koniec XVIII wieku wszyscy światli ludzie w Polsce zdawali sobie sprawę z konieczności przeprowadzenia reform. Więc gdy w 1787 roku zaistniała korzystna dla Polski sytuacja międzynarodowa, ponieważ Rosja i Austria rozpoczęły wówczas wojnę z Turcją, której celem miał być podział europejskiej części tego państwa. Anglia i Prusy wystąpiły w obronie Turcji. Rozpoczęła się ożywiona działalność dyplomatyczna państw Europy – Prusy chciały pozyskać dla siebie Polskę. Jednak ówczesny władca RP Stanisław August był przeciwny sojuszowi z Prusami. Pragnął w zamian za obietnicę wsparcia Rosji w wojnie z Turcją, uzyskać od carycy Katarzyny II zgodę na przeprowadzenie reform w państwie polskim. Pozwolenie to uzyskał i zgodnie z prawem Rzeczypospolitej w pierwszy poniedziałek po dniu św. Michała, a więc 6 października 1788 roku, otwarto sejm polsko-litweski, jeszcze jako sejm wolny. Stanisław Małachowski został marszałkiem, a urząd osobnego marszałka ze strony Litwy przypadł Kazimierzowi Nestorowi Sapieha. Sejm ten miał na celu uchwalenie sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcie uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej, przeciągnął jednak swe obrady na okres czterech lat.

Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji co przesądzało o stanowieniu wszystkich praw – jeżeli tajnego głosowania zażądał którykolwiek z posłów – tylko większością głosów. Sejm ten był doskonałą okazją do zreformowania RP lecz nie było to rzeczą łatwą. Wielu przedstawicieli szlachty i magnaterii było przeciw próbom reform. W sejmie rozwijały działalność głównie trzy stronnictwa: jedno postępowe i patriotyczne, pragnące przebudowy kraju, drugie konserwatywne, występujące w obronie rządów magnackich i przywilejów szlacheckich, trzecie zaś dworskie, do którego należeli zwolennicy króla pragnący w oparciu o Radę Nieustającą i carat wzmocnić władzę króla i powiększyć armię. Byli więc zwolennikami reform. W roku 1788 grupę działaczy inspirujących wszystkich do działań reformatorskich stanowiło ledwo kilkunastu posłów młodej generacji m.in. Julian Ursyn Niemcewicz (wówczas 30letni , w ten grupie najstarszy) Stanisław Małachowski, Ignacy i Stanisław Potoccy, Adam Kazimierz Czartoryski, Hugo Kołłątaj, Józej Wybicki. Stronnictwem konserwatywnym (nazywane było także obozem hetmańskim) kierowali zaprzedani zaborcom wielcy panowie, których celem było niedopuszczenie do żadnych korzystnych dla rozwoju Polski reform. Byli to Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki.

Reformy Sejmu Wielkiego miały „naprawić” państwo polskie. Rozpatrzono więc ważną kwestię „aukcji” – to jest liczebnego zwiększenia sił zbrojnych RP. Wiadomo było powszechnie, że kraj tej wielkości i zaludnienia co Rzeczypospolita, powinno było stać na utrzymanie armii nawet 200 – 300-tysięcznej. Ostrożne koncepcje niektórych członków sejmu zostały w końcu przezwyciężone dnia 20 października 1788 roku, gdy wojewoda sieradzki Michał Walewski przypomniał swój wniosek o aukcji wojska Rzeczypospolitej do 100 tysięcy. Uchwała została przyjęta z entuzjazmem. Jednak wprowadzenie tej uchwały w życie nie było możliwe bez równoczesnej reformy skarbowej. Dlatego postanowiono nałożyć na szlachtę podatek w wysokości 10% od dochodu, a na duchowieństwo 20%. Wykonanie tych decyzji mogło wzmocnić siły państwa, lecz stało się inaczej. Szlachta podawała fałszywe dane o swych dochodach i wpływy z nowych podatków były mniejsze, niż zaplanowano. W rok później, w listopadzie 1789, sejm pomniejszył etat wojsk Rzeczypospolitej do 65 tysięcy, ale nawet i tyle żołnierzy nie zdołano wystawić.

Już na początku obrad sejmu rozpoczęła się walka o realne zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi RP. Chodziło o to, czy armia ma podlegać kontroli Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej, czy też władzom sejmu. W roku 1789 po licznych sporach przesądzone zostało przyszłe usytuowanie polityczne wojsk polskich – miały ona podlegać woli sejmu i opinii publicznej. Sejm uchwalił ustawę o utworzeniu Komisji Wojskowej, dawny Departament Wojskowy Rady Nieustającej został zlikwidowany. Później została zlikwidowana cała Rada Nieustająca (pełniła rolę rządu polskiego - władza wykonawcza i była jednocześnie instrumentem rosyjskiej ingerencji) jako symbol obcej gwarancji ustroju Rzeczypospolitej. Było to jawne posunięcie godzące w Rosję , chociaż wicekanclerz rosyjski ostrzegał posła polskiego w Petersburgu: "że jeśli z nami zerwiecie, pokaże się drugi tom podziału Polski ". Tymczasem Rosja wycofała się z kresów co umocniło stronnictwo patriotyczne w przekonaniu o słuszności obranej polityki. Widząc triumf sił patriotycznych król poparł patriotów

Sprawą zasadniczą dla działalności sejmu była kwestia sejmu „gotowego”, czyli przedłużonego poza termin 6 tygodni, co oznaczało utrzymanie aktywności sejmu aktualnego przez czas nieograniczony – nawet przez całe dwa lata. Wniosek ten zgłosił Stanisław Szczęsny Potocki i został on przyjęty. Obrady Sejmu Wielkiego dzielą się na dwie części – pierwsza i druga kadencja. 15 listopada 1790 zwołano sejmiki wyborcze, które wybrały 172 nowych posłów. 16 grudnia posłowie ci połączyli się ze starym składem sejmu co niemal podwoiło skład obu wspólnie obradujących izb sejmowych.

Mieszczaństwo polskie w XI i jeszcze w XVI wieku usytuowane społecznie nie gorzej niż mieszczaństwo Hiszpanii lub Szwecji, wskutek wzrostu przywilejów szlacheckich traciło prędko swoje znaczenie, a w XVIII wieku odgrywało już niewielką rolę polityczną. Jeszcze w okresie I kadencji Sejmu Wielkiego z inspiracji Hugona Kołłątaja przedstawiciele miast królewskich zainspirowani wypadkami paryskimi w listopadzie 1789 r. urządzili tzw. " czarną procesję”. Został podpisany „Akt zjednoczenia miast”, mówiący o wspólnym działaniu mieszczaństwa i żądał przywrócenia dawnych praw miejskich oraz zrównania w zasadniczych uprawnieniach mieszczan ze szlachtą. Owa „czarna procesja” wzbudziła popłoch wśród magnatów i konserwatywnej szlachty. Obawiali się oni podobnej rewolucji do rewolucji francuskiej. W rezultacie w połowie kwietnia 1791 r. Sejm przyjął prawo o miastach. Mieszczanie z miast królewskich otrzymali prawo nabywania dóbr ziemskich i dostęp do urzędów. Mogli też wysyłać pewną liczbę swych przedstawicieli na sejm, ale bez prawa głosu. Zostali objęci prawem przewidującym zakaz trzymania w więzieniu bez wyroku sądowego. Ułatwiono im również zdobywanie szlachectwa i zniesiono przepisy zabraniające szlachcie trudnienie się handlem i rzemiosłem w miastach.

3 maja 1791 r., korzystając z nieobecności dwóch trzecich posłów, którzy wyjechali na ferie, podniesiona na duchu obecnością wiernych królowi oddziałów wokół Zamku Królewskiego i tłumów ludności stolicy, jedna trzecia posłów uchwaliła pierwszą na kontynencie europejskim konstytucję. Ustrój RP, związany z datą 3 maja 1791, powstawał etapami i podczas zawziętych niekiedy sporów, między promotorami dzieła reformy. W myśl Oświecenia ustalono w Rzeczypospolitej trzy władze: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Ustawodawcza – to Sejm składający się z 204 posłów szlacheckich i 24 plenipotentów miejskich. Wszystkie uchwały zapadać miały większością głosów a więc zniesiono liberum veto i konfederację. Sejm ma być zawsze gotowy a okres kadencji 2-letni. Co 25 lat miano dokonać rewizji konstytucji. Władzę wykonawczą sprawuje król dziedziczny (elekcję zachowano tylko w razie wygaśnięcia dynastii). Po śmierci Stanisława Augusta królem w Polce miał być Fryderyk August Saski. Królowi pomagać miała w rządzeniu Straż Praw – ministrowie: policji, pieczęci czyli spraw wewnętrznych, wojny, skarbu i spraw zagranicznych. W skład Straży Praw wchodził też prymas. Sądy miały być sprawiedliwe. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim. Konstytucja zniosła liberum veto, uchwały miało zapadać większością głosów i posłowie nie mogli już odtąd zrywać sejmów. Nad wojskiem władzę powierzono królowi. Najważniejszym postanowieniem konstytucji było zniesienie odrębności państwowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwa stała się jedną z trzech prowincji państwa obok Wielkopolski i Małopolski. Państwo zachowało nazwę Rzeczypospolitej, lecz monarcha nosił tytuł jedynie „króla polskiego”. Jesienią 1791 r. Litwini „wytargowali” od władz RP pewne ustępstwa. Komisja wojskowa i skarbowa miały składać się po równej połowie z przedstawicieli Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. To drugie zachowało też własną kasę skarbową i sąd skarbowy. Szlacheckie zamiłowanie do tytułów zaspokojono zapewnieniem, że Litwini będą mieć tyluż ministrów i z takimi samymi tytułami, co Korona. Postanowienia te zawarto w „Zaręczeniu wzajemnym obojga narodów”, uchwalonym 22 października 1791 r. Do Konstytucji dołączono także prawo o miastach. Wszelka władza pochodziła od woli narodu, ale naród w dalszym ciągu rozumiano jako szlachtę. Jednak utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę. Było to zgodne z duchem epoki oświeceniowej, trudno jednak mówić o demokratyzacji ustroju. Liczba wyborców uległa gwałtownemu zmniejszeniu. W sprawie dopuszczenia Żydów do stanu mieszczańskiego nie postanowiono niczego. Za religię panującą uznano katolicyzm przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Rzeczpospolita stała się monarchią konstytucyjną.

Na Sejmie Wielkim zapadło wiele decyzji, wiele wniosków zostało też oddalonych. Patrioci próbowali wszystkimi siłami naprawić "walące się" państwo. Sądzę, że ludzie i tak byli już bezradni i upadek Rzeczypospolitej Szlacheckiej wcześniej czy później by nastąpił. To ustrój i system były złe same w sobie i skazane na porażkę. Mentalność ludzka i sarmackie poglądy były takie a nie inne i to też miało duży wpływ na późniejsze wydarzenia. Jednakże największym dziełem Sejmu Wielkiego była pierwsza w Europie konstytucja. Stała się dowodem, że Polska weszła na drogę postępu i reform, że Polacy sami znaleźli siły do wydobycia kraju z ruiny. Stanowiła wyraz gorącego patriotyzmu i umiłowania wolności. Mimo, iż twórcy Ustawy Rządowej wykorzystali wzory francuskie, angielskiego i amerykańskie, jej zasadnicze treści były oryginalne – POLSKIE.

Źródła:

1. Encyklopedia Mulimedialna PWN
2. Internet
3. Łojek Jerzy – „Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja” LUBLIN 1986
4. Łojek Jerzy – „Ku Naprawie Rzeczypospolitej – Konstytucja 3 maja” WARSZAWA 1988
5. Kaczmarek Zdzisław i Leśnodorski Bogusław – „Historia państwa i prawa Polski” tom II od połowy XV wieku do r.1795 WARSZAWA 1968
6. Michnik Helena i Mosler Ludwika – „Historia Polski do roku 1795” WARSZAWA 1956
7. Szostakowski Stanisław – „Historia 6 Polska w latach świetności i upadku (XIV – XVIII w.) WARSZAWA 1992