Wybór Stanisława Poniatowskiego na króla Polski

[Artur Rogóż]

Wybór Stanisława Poniatowskiego na króla Polski. Sejm elekcyjny odbył się pod kontrolą wojsk rosyjskich stacjonujących pod Warszawą. 6 września 1764 r. 5,5 tys. wyborców jednomyślnie obwołało stolnika litewskiego królem Polski i wielkim księciem litewskim. Elekt przyjął na koronacji imię Augusta i jako Stanisław August rozpoczął panowanie.

Sprawa dysydentów. Opieka nad zamieszkującymi Polskę wyznawcami prawosławia stanowiła tradycję rosyjskiej dyplomacji od czasów Piotra I. Był to znakomity pretekst do ingerencji w sprawy wewnętrzne Polski. Identycznie rzecz się miała w przypadku protestantów i polityki pruskiej. Fryderyk II nie zaniedbywał żadnej okazji, aby wykorzystać przeciwko Polsce fakt, iż na sejmie konwokacyjnym 1733 r. odebrano prawa polityczne dysydentom. Stanisław August pragnął zapewnienia obu wielkim odłamom chrześcijaństwa swobody kultu religijnego i zrównania w prawach publicznych z katolikami.
Projekt szefa dyplomacji rosyjskiej Nikity Panina, przygotowany na sejm 1766 r., przewidywał rozciągnięcie rosyjskich gwarancji na protestantów i wspólne wystąpienie w ich sprawie państw północnych – Prus, Anglii, Danii i Szwecji. Chodziło o wprowadzenie różnowierców do sejmu i trybunałów, przy czym katolicyzm miał nadal zachowywać pozycję religii panującej. Kwestię dysydencką połączył Panin z gwarancjami ustroju Rzeczypospolitej.
Sejm 1766 r. rozpoczynał obrady w atmosferze intryg i nacisków ze strony ambasadora Rosji, Mikołaja Repnina, który usiłował zmusić do posłuszeństwa króla i Czartoryskich. Wobec nieskuteczności działań za pomocą perswazji ambasador otrzymał polecenie wywarcia odpowiedniego nacisku za pomocą akcji konfederacyjnej. Pod osłoną wojsk rosyjskich zawiązały się w marcu 1767 r. dwie konfederacje innowiercze – w Słucku dla Litwy (prawosławni) i w Toruniu dla Korony (protestanci). Równocześnie zaczęły zawiązywać się lokalne konfederacje szlachty katolickiej w obronie „wiary i wolności”. W czerwcu 1767 r. zawiązała się konfederacja generalna w Radomiu skierowana przeciw stronnictwu reform i dysydentom w obronie wiary i wolności oraz tzw. swobód republikańskich uznanych na sejmie 1767/1768 za prawa kardynalne.

Ustanowienie praw kardynalnych. W październiku 1767 r. na sejmie zawiązała się opozycja radomian. Repnin polecił aresztować i wywieźć z Polski ich przywódców – senatorów biskupów Kajetana Sołtyka i Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna. Sterroryzowane izby zgodziły się wyłonić delegację (sejm delegacyjny), która miała przygotować projekty uchwał do zatwierdzenia przez plenum. Sejm z góry zobowiązał się, że przyjmie wszystkie uchwały. Pod dyktando Repnina delegacja opracowała katalog „wiecznych i niezmiennych” zasad ustrojowych, czyli tzw. praw kardynalnych. Zaliczono do nich:
- wolną elekcję,
- liberum veto,
- prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,
- wyłączność szlachty w sprawowaniu urzędów i posiadaniu dóbr ziemskich.
Dysydenci otrzymali pełnię praw politycznych. Wszystkie konstytucje sejmu delegacyjnego z lat 1767-1768 zostały objęte gwarancjami Katarzyny II. tym samym Rosja uzyskała pełną kontrolę nad ustrojem państwowym Rzeczypospolitej.