Konfederacje szlacheckie

[historyk]

Konfederacja – związek zawarty w celu osiągnięcia określonego celu politycznego, jej prawa obowiązywały tylko tych, którzy do niej przystąpili, mogły to być miasta, ale też i osoby; w rozumieniu dzisiejszym był to stan wyjątkowy, w tamtych czasach porównywany do dyktatury w republice rzymskiej; opierała się na średniowiecznych precedensach, wzorowanych na przykładach Rzeszy, mogła być przy królu albo być wymierzona przeciw królowi (rokosz).


1. Konfederacja szlachecka, sierpień 1572r.
W sierpniu 1572 roku szlachta chełmska na sejmiku w Krasnymstawie i zawiązała konfederacje. Stało się tak, ponieważ wraz z bezkrólewiem przestały działać sądy szlacheckie, wyrokujące w imieniu władcy. Zamiast tych sądów powołano tzw. sądy kapturowe, mające rozpatrywać sprawy kryminalne. Szlachta postanowiła też, że będzie dbać o bezpieczeństwo publiczne i ruszyć pospolitym ruszeniem przeciwko każdemu zagrażającemu mu. Później dołączyły się inne województwa i na czele konfederacji stanęli: Mikołaj Siennicki oraz Jan Zamoyski, który rozpoczynał swoją błyskotliwą karierę. Była to pierwsza konfederacja w czasach nowożytnych.

2. Konfederacja warszawska 1573 r.
(...) w Rzeczypospolitej naszej jest (różność w sprawie religii chrześcijańskiej), zabiegając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi (bunt) jaka szkodliwa nie wszczęła, którą po inszych królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie spólnie (za nas i potomków naszych na wieczne czasy pod obowiązkiem przysięgi, uczciwością, honorem i sumieniem naszym), iż którzy jesteśmy (różniący się w religii chrześcijańskiej) pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w kościelech krwie nie przelewać, ani (karać konfiskatą dóbr), poczciwością (więzieniami i wygnaniem) i zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego (postępowania) żadnym sposobem nie pomagać; i owszem, gdzieby ją kto przelewać chciał, (z tej przyczyny) zastawić się o to wszyscy będziem powinni, choćby też za pretekstem dekretu, abo za postępkiem jakim sądowym, kto to czynić chciał.
Wszakże przez tę konfederacyją naszę zwierzchności żadnej panów nad poddanymi ich, tak panów duchownych jako i świeckich nie (kasujemy) i posłuszeństwa żadnego poddanych przeciwko panom ich nie psujemy.

3. Konfederacja rokoszowa szlachty pod Sandomierzem w sierpniu 1606r.
W sierpniu 1606r. na polach pod Sandomierzem rozpoczął się zjazd szlachty, na którym ustalano postępowanie na temat: czy zdetronizować króla, Zygmunta III Wazę, czy narzucić mu zasady dalszego królowania. Główna rolę grali obecny wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski oraz Janusz Radziwiłł. Większość szlachty była przeciwna detronizacji panującego, lecz pod wpływem króla inna część szlachty zawiązała konfederację przy królu. Rokoszanie stawiali postulaty królowi, który je odrzucał dotąd, aż wezwał wojsko kwarciane i postanowił użyć siły wobec rokoszan. Do bitwy miało dojść pod Janowcem 4-8 października 1606 pod Janowcem, lecz zwyciężył duch kompromisu i podpisano ugodę, w której rokoszanie przepraszali króla.

4. Konfederacja części wojska litewskiego przeciw Szwedom sierpień 1655r.
Podczas najazdu szwedzkiego Janusz Radziwiłł, pozbawiony wojsk koronnych, próbował ratować Wielkie Księstwo Litewskie przez poddanie się protektoratowi Szwedzkiemu przez umowę w Kiejdanach 20 sierpnia 1655. Było to formalne zniesienie unii lubelskiej, a król szwedzki stawał się wielkim księciem litewskim. Sprzeciwiła się przeciw temu część wojska litewskiego, wiernego królowi, zawiązując konfederację przy królu. Na jej czele stanął Paweł Sapieha, wojewoda Witebski.

5. Konfederacja tyszowiecka grudzień 1655r.
29 grudnia 1655 roku w Tyszowcach nad Bugiem została zawiązana konfederacja wojska koronnego, które wraz z hetmanami na czele opowiedziało się za królem Janem Kazimierzem. Jako argument za opuszczeniem służby u Karola X Gustawa podano niedotrzymanie umowy, czego najlepszym przykładem było oblężenie klasztoru na Jasnej Górze. Konfederacja wzywała do walki ze Szwedami, powoływała pospolite ruszenie. 20 stycznia 1656 roku, po rozmowach z królem, zawiązano ponownie tą samą konfederacje, na czele której faktycznie stanął sam król. Warto zauważyć, że powstaje nowa forma ustrojowa – konfederacja przy królu, która zwiększała uprawnienia władcy. Wcześniej istniały konfederacje przeciw królowi (rokosze) i zawiązywane w czasie bezkrólewia. Ta konfederacja była jednak kompromisem między szlachtą a królem. Dowódcą wojska konfederatów został Stefan Czarniecki, regimentarz wojska koronnego, który ruszył wraz ze swoimi nieregularnymi oddziałami na północ.

6. Związek Święcony
W marcu 1661 roku podczas obrad sejmu zawiązała konfederacja wojskowa nazwana Związkiem Święconym, której marszałkiem został Jan Samuel Świderki. Konfederacja wojskowa była formą zinstytucjonalizowanego buntu, czyli strajku wojskowego. Oddziały konfederatów zostały rozlokowane po królewszczyznach. Podczas kolejnego sejmu wojsko konfederackie skutecznie zablokowało projekty reform królewskich. Podobny związek powstał na Litwie.

7. Rokosz Jerzego Lubomirskiego
W sierpniu 1664 roku miał się odbyć proces Jerzego Lubomirskiego, ekshetmana i marszałka, który przygotowywał się do buntu przez zaciąganie wojska, akcję propagandową i akcję dyplomatyczną. Dwór usprawiedliwiał właśnie tymi działaniami Lubomirskiego zasadność tego pokazowego procesu, który stał się preludium do otwartej wojny domowej. Działania wojenne rozpoczęły się1665 roku. Konfederaci dysponowali głównie jazdą szlachecką i dragonią, a wojska królewskie piechotą i artylerią, wobec tego Lubomirski krążył po kraj unikając walnego starcia. Były również próby mediacji, ale wszystkie próby poszły na marne. Podczas drugiej fazy wojny stosunek sił wynosił 2:3 dla wojsk koronnych i litewskich. 13 lipca 1666 roku doszło do walnej bitwy pod Mątami, gdy wojsko koronne przeprawiało się przez Noteć. Był to wielki sukces Lubomirskiego, ponieważ zginęło 3 tys. żołnierzy. Jednak politycznie Lubomirski był przegrany, ponieważ zaczęła odchodzić od niego szlachta, która przeraziła się na myśl bratobójczej walki. Dlatego też 31 lipca 1666 został podpisany kompromis w Łęgonicach, w którym Lubomirski przepraszał króla. Musiał też udać się na banicję, ale odzyskał swoje dobra i amnestię dla swoich stronników.

8. Konfederacja malkontentów przeciw królowi
W 1672 roku kraj stał na krawędzi wojny domowej. Nierozstrzygnięta wojna z Turcją, obce wojska na Podolu, król, który nie potrafi nad tym zapanować. Malkontenci zawiązali tajną konfederację przeciwko Michałowi Korybutowi, licząc na pomoc Francji. Jednakże Ludwik XIV nie miał zamiaru wikłać się w sprawy Rzeczpospolitej, będąc zajęty wojną z Holandią. Malkontenci mieli nawet francuskiego kandydata na tron, lecz on umarł w Holandii. Zbierano również podpisy po kraju w celu detronizacji Wiśniowieckiego, lecz ten nic sobie z tego nie robił.

9. Konfederacja gołąbska
Pospolite ruszenie, zwołane jeszcze przed pokojem w Buczaczu, miał się zebrać pod Gołębiem. Tam zebrana szlachta zawiązała konfederacje w obronie króla, przeciw malkontentom. Była to konfederacja generalna przy królu, która miała ratować państwo i wolności szlacheckie w razie niebezpieczeństwa. Wobec działania konfederatów gołąbskich zawiązywały się coraz to nowe konfederacje: wojskowa z Janem Sobieskim na czele i lokalne konfederacje. Wszystko jednak rozstrzygnęło się na sejmie pacyfikacyjnym, gdzie zawarto porozumienie i podjęto przygotowania do wojny z Turcją.

10. Konfederacja Sandomierska 22 sierpnia 1702r.
Wojna północna, Szwedzi pustoszą tereny Rzeczpospolitej. Zostaje zwołane pospolite ruszenie pod Sandomierz. 22 sierpnia 1702 roku szlachta zebrana pod Sandomierzem zawiązuje konfederację w obronie króla i Rzeczpospolitej. Podobne związki zawiązały się w Wielkopolsce i na Litwie. Szlachta wyobrażała sobie, że może doprowadzić do zakończenia wojny poprzez porozumienie z Karolem XII, aczkolwiek ten zażądał detronizacji króla. August II zyskiwał coraz większe poparcie wśród szlachty na sejmikach i radach konfederackich. W ten sposób można było uchwalić na sejmie lubelskim w 1703 roku powołać pod broń 48 tys. żołnierzy.

11. Konfederacja Tarnogrodzka
Wojna północna, wojska saskie stacjonują w Rzplitej, Car Piotr I ma ogromny wpływ na sytuację w Rzeczpospolitej. 26 listopada 1715 roku w Tarnogrodzie zawiązano konfederacje generalną mającą na celu obronę wolności Rzeczpospolitej i doprowadzenie do ewakuacji wojsk saskich z kraju i odsunięcie ministrów saskich od spraw kraju. Do konfederacji szlacheckiej dołączyło wojsko koronne i litewskie. Doszło do starć z wojskami saskimi, lecz były to małe potyczki. Konfederaci, po nieudanym rozejmie, zwrócili się o mediacje do Piotra Wielkiego, który obiecał pomoc i nawet detronizację Wettyna. Sytuacja w Europie pozwoliła Rosji znacząco wpłynąć na Augusta i Rzeczpospolitą aż do tego stopnia, że August wzywał na pomoc do Rzplitej wojska rosyjskie. 3 listopada 1716 roku został podpisany traktat między królem a konfederatami, rozczarowanymi brakiem pomocy Rosjan. Traktat był ratyfikowany na sejmie niemym.

12. Konfederacja warszawska 1733r.
Sejm elekcyjny 1733r. Najpierw wybrano na króla Stanisława Leszczyńskiego, który uciekł jednak z Warszawy do Gdańska przed nadciągającym wojskiem rosyjskim. Aby nie zaprzepaścić szansy powołania nowego króla w terminie sejmu elekcyjnego, 5 października 1733 roku wybrano na króla, przy asyście wojsk rosyjskich Augusta III. Nikt nie miał wątpliwości, że nie była to wolna elekcja, ale zawiązano w październiku, w jego obronie konfederację warszawską, której marszałkiem został Antoni Poniński. Do działań wojennych nie doszło ze względu na wojska rosyjskie.

13. Konfederacja dzikowska 1734r.
W tym czasie toczono walki o utrzymanie na tronie Stanisława Leszczyńskiego – po województwach zawiązywały się od początku liczne konfederacje w jego obronie, by w końcu przekształcić się w konfederacje generalną, zawiązaną w Dzikowie 5 listopada 1734 roku. Konfederaci zwalczali wojska saskie i rosyjskie. Podczas konfederacji dzikowskiej szlachta uświadomiła sobie realną słabość wewnętrzną Rzeczpospolitej. W 1735 roku miał miejsce sejm pacyfikacyjny, lecz został on zerwany. Dopiero w następnym roku doszedł on do skutku, rozwiązano konfederacje i ogłoszono amnestię. Rozdzielono również stanowiska hetmańskie oraz kanclerskie, ale żadne z nich nie dostało się kandydatowi Familii. Powołano też specjalną komisję, która miała przygotować aukcję wojska, czyli program powiększania siły zbrojnej.

14. Konfederacja toruńska, 1767 r.
Konfederacja zawiązana w Toruniu 20 marca 1767 roku przez szlachtę protestancką pod ochroną wojsk rosyjskich, rzekomo w celu ochrony praw politycznych i wyznaniowych dysydentów. Marszałkiem był Jerzy Wilhelm Goltz.

15. Konfederacja słucka, 1767 r.
Konfederacja zawiązana 20 marca 1767 w Słucku, przez szlachtę prawosławną i kalwińską Wielkiego Księstwa Litewskiego w obronie praw politycznych i wyznaniowych różnowierców, pod protektoratem Katarzyny II. . Marszałkiem jej został Jan Jerzy Grabowski. Wspierana przez wojsko rosyjskie, przyczyniła się do destabilizacji Rzeczpospolitej.

16. Konfederacja radomska 1767r.
Stronnicy sascy i opozycjoniści republikańscy, chcący detronizacji Poniatowskiego i zemsty na Czartoryskich oraz anulowania dotychczasowych reform zawiązywali konfederacje w województwach, a ich delegaci zebrali się w Radomiu, w czerwcu 1767 roku. Tam pod nadzorem wojsk rosyjskich zawiązali konfederację generalną. Wtedy okazało się, że konfederacja zawiązana jest przy królu, gwarantuje wolność dla dysydentów i prosi Katarzynę II o gwarancje „wolności polskich”. Ta konfederacja jest uznawana jako z ducha protoplastką targowickiej. Sekretarzem delegacji wysłanej do carycy był Szymon Kossakowski, jeden z późniejszych przywódców Targowicy. Jednak konfederaci poczuli się oszukani, gdy Stanisław August prowadził politykę „mniejszego zła”, współpracował z Repninem, a w oczach szlachty był po prostu zdrajcą. Głównymi opozycjonistami byli: prymas Gabriel Podolski, Karol Radziwiłł, Franciszek Ksawery Branicki, Teodor Wessel.

17. Konfederacja Barska 1768r. - 1772r.
Ustalenie praw kardynalnych nie spodobało się szlachcie katolickiej, która uznała to za złamanie swoich praw. 29 lutego 1768 roku w Barze na Podolu zawiązano konfederacje w obronie wiary i wolności pogwałconych przez posła rosyjskiego. Akt konfederacji kasował wszystkie ustalenia, z którymi miał związek Repnin. Na jej czele stali Józef Puławski i Michał Krasiński, który zakładali, że konfederacja będzie się opierać na lokalnych konfederacjach zawiązanych przed konfederacją radomską. Repnin obawiał się konfederatów i dlatego wezwał na pomoc wojska rosyjskie. Rozpoczęła się wojna partyzancka na terenie całego kraju. W kręgach dowodzących konfederacją dochodziło do kłótni i konfliktów (Józef Puławski przez konflikt z Krasińskim zmarł w więzieniu tureckim). W 1769 roku powołano tzw. Generalność, która miała sprawować władzę najwyższą. Wybrani do niej zostali Michał Krasiński dla Koronny, Michał Pac dla Litwy oraz kilku regimentarzy i konsyliarzy. W 1769 roku Austria, a w 1770 roku Prusy wprowadziły wojsko na teren Rzeczpospolitej. Konfederacja ta przeszła istotną ewolucję: z spontanicznego zrywu szlacheckiego w obronie praw do walki przeciw królowi i Familii, prowadzonej przez opozycję, pragnącej zemsty i rewanżu. Konfederaci nie prowadzili otwartych bitew, ale bronili się zaciekle, jak nigdy dotąd w historii Rzeczpospolitej, w fortecach (Bar, Chocim, Tyniec, Lanzkorona). Głównym założeniem konfederatów barskich była obrona religii katolickiej, ale też w 1770 roku dodano hasła detronizacyjne króla. Konfederaci porwali również króla w 1771 roku, ale go wypuścili, ponieważ niw wyobrażali sobie, że mogli by podnieść rękę na króla (godziło to w wartości szlachty). W walkach brali też udział francuscy oficerowie, np. Dumouriez, który brawurowo zajął Wawel. Konfederaci zostali ostatecznie rozbici w 1772 roku. Skutkiem (nieuniknionym tak czy owak), tych walk był pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej w 1772 roku.

18. Konfederacja Targowicka 1792r.
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja godziło w opozycję, która uważała konstytucję za dokument zły i nie potrzebny. Opozycjoniści knuli plany, jak usunąć króla i konstytucję, dlatego do Petersburga udała się delegacja, do której dołączył na miejscu Szymon Kossakowski, oficer polski w wojsku rosyjskim, przywódca konfederacji radomskiej. Stanisław Potocki, Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki i Kossakowski podpisali 27 kwietnia 1792 roku akt konfederacji przeciwko konstytucji i innym aktom Sejmu Wielkiego. Akt wspominał też o szerzeniu się nad Wisłą „zarazy demokratycznej” i wzywał carycę do udzielenia pomocy. Akt był sygnowany fałszywą datą i fałszywym miejscem – Targowica, 14 maj 1792r. 18 maja na teren Polski wkroczyły wojska rosyjskie, które przegrały z Polakami dwie bitwy – 18 czerwca pod Zieleńcami, a miesiąc później pod Dubieńką. Katarzyna uzasadnia wejście wojsk rosyjskich na teren Rzeczpospolitej zaprowadzeniem porządku i poparciem prawdziwych patriotów. Stanisław mógł przystąpić do Targowicy i zrobił to, aby uratować Rzeczpospolitą przed wielkimi zniszczeniami i ogromnymi represjami, ale nie zyskał tym krokiem poparcia wśród narodu Polskiego. August zakazał prowadzenia walk z Rosjanami i w ten sposób pozwolił na rozbiory. W ten sposób konfederacja targowicka doprowadziła do drugiego rozbioru Rzeczpospolitej. Konfederaci tutaj nie działali dla dobra kraju, lecz dla ich wyimaginowanego poczucia wolności szlacheckich i przeciw konstytucji.