Przemiany oświeceniowe w Rzeczypospolitej w XVIII

[Artur Rogóż]

Początek oświecenia w Polsce datuje się różnie, ale przeważa rok 1740, kiedy to powstało Collegium Nobilium. Oświecenie nie kończy się wraz z trzecim rozbiorem Polski. Prądy w literaturze i style przetrwały dłużej niż państwo polskie i odcisnęły piętno na dziejach narodu na początku XIX wieku. Idee oświecenia pojawiły się na terenach Rzeczypospolitej stosunkowo wcześnie, ale miały zasięg bardzo ograniczony. Funkcjonowały one w dwóch środowiskach – w protestanckim środowisku wielkich miast pruskich (Gdańska i Torunia) i wśród magnatów. Grupa ta, z racji statusu społecznego i ekonomicznego miała możliwość bezpośredniego kontaktu z kulturą zachodniej Europy. Nowe idee upowszechniała także masoneria. Wywodziła się ona ze średniowiecznych związków wolnomularskich (zrzeszeń budowniczych katedr gotyckich), które przetrwały w Anglii i Szkocji, stając się klubami dla ludzi chcących swobodnie dyskutować nad sprawami religii i nauki. Pierwsze loże masońskie zaczęły powstawać w Rzeczypospolitej w latach dwudziestych XVIII wieku. Skupiały przedstawicieli szlachty polskiej i saskiej, przyjmowano do nich kobiety na równych prawach z mężczyznami. Z biegiem czasu liczba lóż masońskich wzrastała, a w latach osiemdziesiątych było ich ponad dwadzieścia. Należało do nich wiele osób z elity intelektualnej i politycznej, m.in. sam król Stanisław August Poniatowski (od 1777 r. w loży Ścisła Obserwa). Wolnomularzami byli komendant Szkoły Rycerskiej Adam K. Czartoryski oraz Ignacy Potocki. W lożach masońskich szerzyły się idee oświeceniowe, a ich członkowie działali na rzecz wprowadzenia ich w życie.
Za panowania Augusta III powoli na centrum kulturalne kraju zaczyna wyrastać Warszawa. W 1740 r. powstało tam Collegium Nobilium. Collegium Nobilium było internatową szkołą średnią prowadzoną przez pijarów, założona przez Stanisława Konarskiego. Przeznaczona dla synów magnatów i bogatej szlachty, miała ich wychowywać, jako przyszłą elitę społeczeństwa, w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju. Nowatorstwem programowym i wychowawczym wyróżniała się spośród innych ówczesnych szkół. Nauka, podzielona na 5 klas, trwała 8 lat; program gramatyczno-retoryczny realizowano przy ograniczeniu języka łacińskiego na rzecz języków nowożytnych (francuskiego, niemieckiego, włoskiego) oraz języka polskiego. W znacznie szerszym zakresie niż w innych szkołach uczono historii (Polski i powszechnej), prawa polskiego i międzynarodowego, a także geografii, matematyki, fizyki. W nauczaniu filozofii uwzględniano poglądy autorów nowożytnych. Szczególną rolę wychowawczą odgrywały retoryka (tematy ćwiczeń obejmowały aktualne problemy społeczne i polityczne) oraz teatr szkolny; dla absolwentów utworzono dodatkowe kursy matematyki i architektury oraz prawa. Staranny dobór nauczycieli umożliwiał wprowadzanie nowych metod nauczania i wychowania. Specjalnie zaprojektowany, po raz pierwszy uwzględniający szerzej zasady higieny i wygody, budynek szkolny zapewniał doskonałe warunki nauki. Collegium Nobilium zapoczątkowało reformę szkół pijarskich. Jego program wychowawczy stał się wzorem dla innych szkół zakonnych, nawiązała do niego również Komisja Edukacji Narodowej. Okres największego rozkwitu przeżywało w latach 1745–95. Wykształciło wielu wybitnych działaczy polskich oświecenia, polityków i reformatorów (m.in. I. i S.K. Potoccy). Istniało do 1832 r.
W 1747 r. została uroczyście otwarta Biblioteka Załuskich, założona przez braci Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława. Biblioteka Załuskich była pierwszą polską biblioteka narodową i jedna z pierwszych na świecie udostępniająca zbiory publiczności. W 1774 r. przejęta została przez państwo, powierzona Komisji Edukacji Narodowej (pod nazwą Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich zwaną). Od 1780 r. na mocy uchwały sejmu otrzymywała pierwszy w Polsce egzemplarz obowiązkowy. Jedna z największych bibliotek w ówczesnej Europie. W 1794 r. liczyła ok. 400 tys. druków, ok. 20 tys. rękopisów, ponad 40 tys. sztychów. Z wywiezionych w 1795 r. do Petersburga zbiorów utworzono Cesarską Bibliotekę Publiczną (ob. Rosyjska Biblioteka Narodowa). W wyniku traktatu ryskiego (1921 r.) część zbiorów rewindykowano i w 1928 r. włączono do Biblioteki Narodowej. W 1944 r. niemal całkowicie zniszczone.
W 1780 r. sejm uchwalił prawo o tzw. egzemplarzu obowiązkowym, nakazujące wszystkim wydawcom dostarczać jeden egzemplarz do biblioteki Załuskich, która stała się wtedy prawdziwą biblioteką narodową. W 1729 r. w Warszawie zapoczątkowano wydawanie gazety ogólno informacyjnej. Początkowo monopol na wydawanie gazety miał zakon pijarów, ale od 1736 r. przejęli go jezuici, natomiast po ich rozwiązaniu przywilej otrzymał Szczepan Łuksina. Gazeta często zmieniała nazwy – w czasach Augusta III funkcjonowała jako „Kurier Polski” i „Gazety Cudzoziemskie”, a w czasach stanisławowskich był wydawana pod nazwą „Gazeta Warszawska”.
W 1765 r. powstała Szkoła Rycerska pod kierownictwem Adama Czartoryskiego. Szkoła Rycerska, Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów, była pierwszą w Rzeczypospolitej szkoła państwową, założoną w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przeznaczona głównie dla ubogiej młodzieży szlacheckiej, była utrzymywana przez skarby: koronny i litewski. Miała za zadanie przygotowywać młodzież do służby wojskowej i do urzędów cywilnych, wychowując ją w duchu miłości i poświęcenia dla kraju. Kadrę pedagogiczną tworzyli w części oficerowie wykładający teorię i prowadzący ćwiczenia wojskowe, w części — profesorowie realizujący program obejmujący historię, geografię, prawo, ekonomię, języki nowożytne. Komendantem Szkoły Rycerskiej był A.K. Czartoryski, autor Katechizmu kadeckiego (przeznaczonego dla uczniów zbioru wskazań z zakresu etyki indywidualnej i obywatelskiej). Do nadania szkole charakteru narodowego przyczynił się jej pierwszy dyrektor naukowy, Anglik J. Lind, metody dydaktyczne udoskonalił jego następca, profesor matematyki, Wirtemberczyk Ch. Pfleiderer, o zapewnienie bytu i przetrwanie szkoły walczył jej ostatni dyrektor, gdańszczanin M. Hube. Przez szkołę przeszło ok. 650 uczniów; część z nich wzięła udział w powstaniu kościuszkowskim w 1794 r. Do jej wychowanków należeli m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiński, M. Hauke, J. Ursyn Niemcewicz, K. Kniaziewicz, J. Sowiński. Została zamknięta w 1794 r.
Ważnym elementem polskiego oświecenia była także publicystyka i wydawane w tym czasie czasopisma m.in. „Monitor”. „Monitor”, najważniejsze czasopismo społeczno-polityczne oświecenia polskiego, wydawane w latach 1765–85 w Warszawie. Powstał z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego, według opracowywanych jednocześnie planów I. Krasickiego i A.K. Czartoryskiego. Nawiązywał do tzw. małego „Monitora” z 1763 r. i angielskiego „Spectatora”, z którego przejął m.in. zarys programu i formy wypowiedzi. Propagował reformy państwa w latach 1765–67 (program szlachecko-magnacki królewskiego obozu przemian) i w latach 1773–75 (program mieszczańsko-inteligencki, propagowany przez W. Mitzlera de Kolof i współpracujących z nim tzw. chudych literatów). Roczniki 1765–66 redagował Krasicki, 1767–68 — F. Bohomolec. W latach 1769–71 i 1777–78 „Monitor” był prowadzony przez J.E. Minasowicza i przechodził kryzys. W 1784 r. i w I połowie 1785 r. uczestniczył w aktualnych sporach polityczno-ideologicznych i propagował treści antymagnackie i antyklerykalne. Wprowadził nowe formy publicystyki (felieton).
Oświecenie miało podstawowe znaczenie dla zmiany charakteru nauki i jej miejsca w społeczeństwie. Nawiązano bezpośrednie kontakty z przedstawicielami nauki zachodnioeuropejskiej. Powstawały nowe dyscypliny naukowe i zaczęła się kształtować terminologia w języku polskim. Podjęto wielki trud przygotowania podręczników szkolnych w języku polskim, czym zajmowało się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (powstałe w 1775 r.).
W 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej (Andrzej Zamoyski, Ignacy Potocki, prymas Michał Poniatowski, biskup wileński Ignacy Massalski). Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza na ziemiach polskich i w Europie centralnej świecka władza oświatowa, powołana po rozwiązaniu zakonu jezuitów. Miała przejąć prowadzone przez ten zakon szkoły i opracować zasady programowe i organizacyjne nowego systemu szkolnego. Reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki. Przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono. Pierwszym prezesem został biskup I. Massalski, w 1776 r. zastąpił go biskup Michał Poniatowski (późniejszy prymas), brat króla. Do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski.
Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organizacyjnych szkolnictwa trwały do 1780 r. Ostatecznie administracja szkolna została oparta na podziale terytorialnym na tzw. wydziały szkolne. Podległość szkół w stosunku do władzy centralnej miała charakter hierarchiczny: KEN podlegały uniwersytety, zwane szkołami głównymi, im — szkoły wydziałowe (po jednej w każdym wydziale), tym zaś — szkoły podwydziałowe (po kilka w wydziale, łącznie z zakonnymi). Od szkół podwydziałowych miały być zależne szkoły parafialne, tych jednak było znacznie mniej niż planowano, a więzy z wyższymi szczeblami szkolnictwa — słabe. Ze względu na trudności w przejmowaniu majątku pojezuickiego KEN nie mogła utrzymać wszystkich dawnych kolegiów i część z nich przekazała innym zakonom. Pozostałe, tzw. szkoły akademickie albo narodowe, podlegały bezpośrednio KEN.
W 1775 r. KEN powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął Ignacy Potocki, sekretarzem został G. Piramowicz. Zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono „wydziałem pedagogicznym” KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym. Z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych pod redakcją G. Piramowicza (1785 r.), tegoż autora Powinności nauczyciela (1787 r.), O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778–81 r.), M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783 r.).
Przy udziale członków Towarzystwa zostały opracowane w latach 1780–83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane — pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień administracyjnych i pedagogicznych związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy... kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych.
Reforma programów nauczania przeprowadzona przez KEN w szkołach średnich (wydziałowych i podwydziałowych) ograniczała ich dotychczasowy profil filologiczno-retoryczny na rzecz treści rzeczowych i utylitarnych. Mniejszy nacisk położono na przedmioty językowe, zmniejszono zakres nauczania łaciny, wprowadzono przedmioty przyrodnicze i fizyczne, historię, geografię, a także elementy nauk rolniczych i medycznych. Całkowicie nowym przedmiotem była „nauka moralna”, oparta na prawie naturalnym. Także w szkołach parafialnych starano się rozszerzyć program nauczania, ale niewielu nauczycieli prowadziło je zgodnie z zaleceniami KEN. Nauczanie na wszystkich szczeblach szkolnictwa odbywało się w języku polskim.
Reforma Akademii Krakowskiej (Szkoły Głównej Koronnej), przeprowadzona w latach 1777–80 przez H. Kołłątaja, i reforma Akademii Wileńskiej (Szkoła Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego), przeprowadzona w latach 1780–81 przez M. Poczobuta-Odlanickiego, doprowadziły do wyrugowania z programu studiów uprawianego w tych uczelniach arystotelizmu, głównie na rzecz racjonalizmu, czemu towarzyszyła rozbudowa katedr wiedzy matematyczno-przyrodniczej i nauk medycznych. W 1780 r. przy Szkole Głównej Koronnej powołano projektowane przez KEN seminarium dla kandydatów (głównie świeckich) do stanu akademickiego. KEN, której współpracownikami było wielu wybitnych przedstawicieli polskiego oświecenia, stworzyła podwaliny pod nowoczesny — na owe czasy — system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk; wiele wskazań zawartych w Ustawach... zachowało aktualność po dzień dzisiejszy. KEN działała do 1794 r.
W II połowie XVIII w. nadal żywe były tradycje późnego baroku i rokoka (głównie w architekturze sakralnej, malarstwie i rzeźbie). Najważniejszym zjawiskiem artystycznym stała się sztuka powstająca w kręgu mecenatu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, określana czasem mianem stylu Stanisława Augusta. Król, nadając wysoką rangę poczynaniom z dziedziny sztuki i kultury, stworzył zorganizowane (także administracyjnie) formy opieki nad artystami, projektował powołanie nowoczesnych instytucji artystycznych (muzeum narodowe, akademie sztuk pięknych), zgromadził zespół wybitnych artystów (głównie sprowadzonych z zagranicy). Ich działalność koncentrowała się wokół przebudowy rezydencji królewskich: Zamku Królewskiego w Warszawie (projekt V. Louis, J. Fontana, reprezentacyjne apartamenty zrealizowane przez Dominika Merliniego i J.Ch. Kamsetzera) oraz zespołu pałacowo-parkowego w warszawskich Łazienkach Królewskich (D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer). W końcu XVIII w. ukształtował się nowy typ siedziby wiejskiej - prostokątny pałac z kolumnowym portykiem, który w różnych wariantach i skali przetrwał w architekturze rezydencjonalnej do połowy XX w., w zredukowanej formie dworu stając się symbolem polskości. W architekturze dominowały tendencje klasycystyczne w różnych odmianach: barokowo-klasycyzującej (Zamek Królewski, Łazienki), ang.-palladiańskiej (pałac Królikarnia w Warszawie - D. Merlini), „rewolucyjnie” surowej (kościół Ewangelicko-Augsburski w Warszawie - Sz.B. Zug). Pojawiła się, przejęta z Anglii, moda na „malownicze” parki krajobrazowe, których różnorodnym pawilonom nadawano formy stylów historycznych i egzotycznych, otwierając drogę dla romantycznego pluralizmu stylowego (Arkadia k. Łowicza). W dziedzinie malarstwa główną postacią był spolonizowany Włoch Marcello Bacciarelli (cykle malowideł w Zamku Królewskim i Łazienkach, o programach apologetyczno-historycznych, portrety), który prowadził także zamkową „malarnię”, kształcącą młodsze pokolenie, polskich już artystów. Zespół widoków ówczesnej Warszawy, o wielkiej wartości dokumentacyjnej, wykonał dla Zamku Królewskiego wenecki weducista Bernardo Bellotto, zw. Canaletto. Na potrzeby dworu pracowali też malarze dekoratorzy (J.B. Plersch, J. Pillement) oraz rzeźbiarze (A. le Brun, J. Monaldi, F. Pinck); osobne miejsce zajmuje twórczość działającego długo w Polsce francuskiego malarza, rysownika i grafika J.P. Norblina, łączącego rokokową tradycję scen gatunku fêtes galantes z utrwalanym z reporterską pasją obrazem pol. życia i aktualnych wydarzeń politycznych. Nastąpił znaczny rozwój rzemiosła artyst. dzięki powstaniu manufaktur produkujących wysokiej klasy wyroby: ceramikę (Belweder, Korzec), pasy kontuszowe (Słuck, Kobyłka, Warszawa, Kraków), szkła (Naliboki).
Obiady czwartkowe, obiady uczone, obiady rozumne, cotygodniowe zebrania literacko-naukowe, organizowane na wzór paryskich salonów literackich, od 1771 r. z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego (na Zamku Królewskim lub w Łazienkach). Uczestniczyli w nich (z reguły bez udziału dam) zaproszeni przez króla pisarze (I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec), publicyści (J. Wybicki), pedagodzy (G. Piramowicz, I. Nagurczewski, K. Wyrwicz) oraz związani z dworem dostojnicy i działacze polityczni (książę A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, A. Zamoyski). Czytywano tu i omawiano utwory literackie (np. Myszeidę Krasickiego w 1774), prace naukowe i pedagogiczne oraz projekty reform (np. założenia kodeksu praw A. Zamoyskiego). Nieoficjalnym organem „czwartków” były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Końcowa data odbywania się obiadów czwartkowych jest sporna (1782 r. lub ok. 1788 r.).