Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór Polski

[Artur Rogóż]

Po przystąpieniu króla do Targowicy cześć przywódców stronnictwa patriotycznego udała się na emigrację. Najbardziej prężnym ośrodkiem politycznym stał się Lipsk, gdzie przebywali m.in. Ignacy, Jan i Stanisław Potoccy, Hugo Kołłątaj, w grudniu dołączył do nich Tadeusz Kościuszko. Emigranci stracili nadzieję na porozumienie się z Rosją, które gwarantowałoby utrzymanie Konstytucji 3 maja. Zaczęło dominować przekonanie, że tylko powstanie i maksymalny wysiłek zbrojny narodu może mu zapewnić niepodległość.
W 1793 r. Tadeusz Kościuszko przebywał z misją polityczną we Francji, szukając poparcia dla planowanego powstania, ale nie otrzymał go. W maju 1793 r. zawiązało się w Warszawie sprzysiężenie, którego celem było wywołanie powstania. Na jego czele stanął Ignacy Działyński. W skład organizacji wchodzili przedstawiciele wielu warstw społecznych, od arystokracji do reprezentantów mieszczaństwa. Wielu jego członków było kiedyś członkami Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji 3 Maja.
Oba ośrodki polityczne, warszawski i lipski, zgodnie wysunęły na przywódcę powstania Tadeusza Kościuszkę, który we wrześniu 1793 r. spotkał się w Podgórzu z przywódcami sprzysiężenia warszawskiego. Kościuszko ocenił wtedy, że przygotowania do powstania są niedostateczne, i zalecił dalszą pracę organizacyjną.
W grudniu 1793 r. ambasadorem rosyjskim w Polsce został Josif Igelstrőm, dowódca wojsk rosyjskich. Igelstrőm po raz pierwszy w dziejach Polski zorganizował tajną policję, która rozpoczęła penetrację polskich środowisk powstańczych. Pojawiająca się możliwość wojny z Turcją zmusiła Rosję do podjęcia decyzji o możliwości wycofania części wojsk z Polski. Z tego też powodu nalegano na szybką redukcję armii polskiej. W lutym 1794 r. Rada Nieustająca podjęła decyzję o redukcji armii do stanu prawie 9 tys., a litewskiej do około 6,5 tys. żołnierzy. 12 marca 1794 r. brygadier Antoni Madaliński wymówił posłuszeństwo władzom wojskowym, wraz ze swoją wielkopolską brygadą kawalerii opuścił Ostrołękę i ruszył na południe. W tym samym czasie do przebywającego w Saksonii Tadeusza Kościuszki napływały z Warszawy alarmujące wieści o groźbie rozbicia organizacji spiskowej. Pojawiło się zagrożenie rozwiązania pozostałych oddziałów wojskowych. Ponadto posuwający się na południe Madaliński atakował posterunki pruskie i był ścigany przez wojska rosyjskie. W takiej sytuacji podjęto decyzję o rozpoczęciu powstania.
W dniu 24 marca 1794 r. przybyły do Krakowa Tadeusz Kościuszko ogłosił akt powstania i złożył na Rynku przysięgę jako jego naczelnik. Akt powstania określał cel powstania. W akcie wskazano jako wrogów – Katarzynę II, króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II i targowiczan. Opisano organizację władz powstańczych na czele których miał stać naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko. Miał on pełny zakres władzy w dziedzinie prowadzenia walki powstańczej, dowodzenia wojskiem i nominacji na wszystkie stopnie wojskowe. Akt zobowiązywał naczelnika do powołania Najwyższej Rady Narodowej, która miała się zająć organizacją siły zbrojnej i jej zaopatrzeniem w broń, żywność i inne materiały. Ponadto miała nadzorować sądownictwo i dbać o bezpieczeństwo wewnętrzne.
Po ogłoszeniu powstania celem Kościuszki było otworzenie sobie drogi w głąb kraju, w kierunku Warszawy. Na początku kwietnia wyruszył z Krakowa, następnie połączył się z brygadą Madalińskiego. Przeciwko wojskom polskim nadciągał korpus rosyjski pod dowództwem gen. Fiodora Denisowa, który miał zdławić powstanie w zarodku. W dniu 4 kwietnia 1794 r. pod Racławicami doszło do starcia armii polskiej z częścią armii rosyjskiej pod dowództwem gen. Aleksandra Tormasowa. Bitwa pod Racławicami miała przede wszystkim ogromne znaczenie propagandowe, niewielkie zaś z punktu widzenia wojskowego. Armia gen. Denisowa nie została zniszczona i nadal blokowała Kościuszkę w Małopolsce.
Na przebieg powstania ogromny wpływ miały walki zbrojne w poszczególnych częściach Polski. Największe znaczenie militarne i polityczne miał wybuch powstania w Warszawie. W ciągu dwóch dni walk ulicznych (17 i 18 kwietnia 1794 r.) oddziały wojskowe i uzbrojony lud Warszawy (na czele z Janem Kilińskim) wyparli z miasta siły rosyjskie pod dowództwem Josifa Igelstrőma. Po zakończeniu walk powołano władze powstańcze – Radę Zastępczą Tymczasową.
W nocy z 22 na 23 kwietnia powstańcy litewscy pod dowództwem pułkownika Jakuba Jasińskiego zajęli Wilno. W dniu 24 kwietnia, po odparciu wojsk rosyjskich zagrażających miastu, ogłoszono Akt Powstania Narodu Litewskiego oraz powołano Najwyższą Radę Tymczasową Wielkiego Księstwa Litewskiego (przemianowaną później na Deputację Centralną). Przejęła ona władzę na Litwie i zaczęła organizować dalszą walkę zbrojną. W dniu 25 kwietnia powołany przez nią sąd skazał na śmierć hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego, wyrok został wykonany w tym samym dniu.
W dniu 6 kwietnia do powstania przyłączyła się szlachta województwa ruskiego, ziemi chełmińskiej i powiatu krasnostawskiego. Następnie w dniu 16 kwietnia do działań powstańczych dołączyła szlachta litewska w Szawlach, następnie obywatele województwa podlaskiego (24 kwietnia) i województwa sandomierskiego (30 kwietnia).
W Warszawie powstańcy dołączyli się do aktu powstania krakowskiego. Jednakże sytuacja polityczna w mieście była bardzo skomplikowana. We władzach powstańczych przewagę uzyskali ludzie umiarkowani, dalecy od działań radykalnych. W takiej sytuacji 22 kwietnia zawiązał się klub jakobinów polskich, który zrzeszał radykalnych polityków. Domagali się przede wszystkim ukarania zdrajców ojczyzny i żądali radykalnych posunięć, mających na celu wykorzystanie zapału ludu w walce o wolność i reformy społeczne.
Pod naciskiem jakobinów Rada Zastępcza Tymczasowa powołała Sąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego, który 9 maja skazał na śmierć – Józefa Kossakowskiego, biskupa inflandzkiego, Piotra Ożarowskiego, hetmana wielkiego koronnego, Józefa Ankwicza, marszałka Rady Nieustającej, i Józefa Zabiełłę, hetmana polnego litewskiego. Wyroki śmierci wykonano w tym samym dniu.
W dniu 7 maja 1794 r. Tadeusz Kościuszko ogłosił w obozie pod Połańcem dokument dotyczący chłopów, nazwany uniwersałem połanieckim. Po pierwsze, nawiązując do konstytucji majowej, uniwersał brał chłopów pod opiekę Rządu Narodowego. Po drugie, nadawał im wolność osobistą i prawo do uprawianej ziemi. Chłop mógł opuścić wieś, jeżeli jego majątek był wolny od wszelkich obciążeń, natomiast szlachcic mógł usunąć chłopa z ziemi, jeżeli ten nie spełniał swoich powinności. Najważniejsze było jednak to, że stosunki pomiędzy chłopami a panami miały być regulowane przez prawo, którego przestrzeganie gwarantował państwo. Miano powołać także dozorców, jednego na 1000-1200 gospodarstw, którzy winni byli dopilnować wprowadzania nowego prawa w życie. Uniwersał zmniejszał wymiar pańszczyzny o 33-50 %, z tym że im mniejsze gospodarstwo, tym większe miało ulgi.
W 10 maja 1794 r. Kościuszko zlikwidował rady litewską i warszawską, a zamiast nich, zgodnie z treścią aktu powstania powołał Radę Najwyższą Narodową (21 maja, w Warszawie). Objęła ona władzę nad całym krajem. Konsekwencją nieporozumień z Litwinami było odwołanie ze stanowiska wodza naczelnego na Litwie Jakuba Jasińskiego. Na jego miejsce Kościuszko mianował generała Michała Wielhorskiego.
Po pierwszych sukcesach powstańców Rosja zdała sobie sprawę, że do stłumienia ruchu konieczna jest pomoc mocarstw niemieckich. Prusy odpowiedziały z największą ochotą i już 3 czerwca 1794 r. na front polski przybył osobiście król pruski, a wojska pruskie walnie pomogły Rosjanom w bitwie pod Szczekocinami. Austria, po otrzymaniu zgody Rosji na rozbiór, zajęła przychylne stanowisko w sprawie stłumienia powstania. W dniu 30 czerwca 1794 r. wojska austriackie wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej.
Tadeusz Kościuszko po zwycięstwie pod Racławicami nie uzyskał przewagi strategicznej, drogę na Warszawę nadal blokowała mu armia Denisowa. W dniu 12 maja 1794 r. armia Kościuszki, stojąca w ufortyfikowanym obozie pod Połańcem, została zaatakowana przez oddziały Denisowa. Chociaż ten, jaki i następny atak zostały odparte, to siły powstańcze były blokowane przez Rosjan. W dniu 17 maja gen. Denisow po nieudanym szturmie Połańca wycofał wojska ku granicy śląskiej. Po przybyciu polskich posiłków (oddziały pod dowództwem Jana Grochowskiego) wojska rosyjskie ruszyły w kierunku zaboru pruskiego, gdzie połączyły się z armią pruską, i pod Szczekocinami oczekiwały na atak Polaków. W dniu 6 czerwca 1794 r. armia prusko-rosyjska pod dowództwem Fryderyka Wilhelma II pokonała wojska polskie pod Szczekocinami. Nie udało się jednak rozbić armii polskiej. Pośrednią konsekwencją bitwy było wkroczenie w dniu 15 czerwca 1794 r. wojsk pruskich do Krakowa. Natomiast armia Kościuszki wycofała się w kierunku Warszawy. Jednocześnie załamała się obrona Lubelszczyzny (8 czerwca wojska gen. Zajączka poniosły klęskę pod Chełmem) i armia rosyjska ze wschodu zbliżała się w kierunku stolicy.
Podczas oblężenia Warszawy (13 lipca – 6 września 1794 r.) Tadeusz Kościuszko wykazał się umiejętnościami zdobytymi w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Przede wszystkim przygotował bardzo dobry system umocnień ziemnych oraz kierował organizacją obronny. Trafnie i szybko reagował na bieżącą sytuację. Armia prusko-rosyjska prowadziła walki oblężnicze dość ślamazarnie. Fryderyk Wilhelm II próbował ponadto poza plecami Rosjan doprowadzić do poddania się miasta tylko Prusom. Dochodziło także do częstych niesnasek pomiędzy sojusznikami. Intensywność walk wzrosła dopiero pod koniec lipca, a armaty oblężnicze sprowadzono miesiąc później. Szturm generalny, planowany na 2 września, jednak nie nastąpił. Na wieść o wybuchu powstania w Wielkopolsce (20 sierpnia) armia pruska 6 września 1794 r. rozpoczęła odwrót.
W dniu 20 sierpnia 1794 r. rozpoczyna powstanie w Wielkopolsce Dionizy Mniewski, kasztelan kujawski, w dzień później przyłączyła się do niego szlachta poznańska, a 27 sierpnia szlachta powiatów wieluńskiego i ostrzeszowskiego. Wybuch powstania miał zasadniczy wpływ na decyzję króla pruskiego o odstąpieniu od oblężenia Warszawy.
W dniu 11 (12) sierpnia 1794 r. zostało zdobyte przez Rosjan Wilno, reszta armii litewskiej zaczęła się wycofywać w kierunku Polski. We wrześniu wysłany do Wielkopolski gen. Jan Henryk Dąbrowski odniósł szereg zwycięstw, z których największym było zdobycie 2 października 1794 r. Bydgoszczy. W sierpniu 1794 r. doszło do rozładowania napięcia pomiędzy Turcją a Rosją, zatem Katarzyna II wysłała do Polski liczący 13 tys. korpus pod dowództwem Aleksandra Suworowa. W dniu 19 października pod Terespolem rozbił dywizję gen. Karola Sierakowskiego i maszerował na Warszawę. Jednocześnie dowodzący drugim korpusem, który razem z Prusakami oblegał Warszawę, gen. Iwan Fersen przekroczył Wisłę i zamierzał połączyć się z Suworowem. Tadeusz Kościuszko postanowił nie dopuścić do połączenia obu rosyjskich korpusów i wydał Fersenowi bitwę pod Maciejowicami. Bitwa skończyła się kompletnym rozbiciem wojsk polskich, a naczelnik Kościuszko dostał się 10 października 1794 r. do niewoli rosyjskiej.
Po aresztowaniu Kościuszki Rada Najwyższa Narodowa powołała na stanowisko naczelnika państwa Tomasza Wawrzeckiego. Sytuacja militarna powstania była beznadziejna, pozostała już tylko obrona stolicy. W dniu 3 listopada 1794 r. oddziały Suworowa zajęły pozycje wyjściowe przed szturmem na Pragę. W dniu 4 listopada nastąpił szturm Pragi. Rosyjskie oddziały dość łatwo przerwały linie obronne. Wojska rosyjskie po wkroczeniu do Pragi rozpoczęły rzeź bezbronnych mieszkańców. Suworow uważał, że terror wśród ludności cywilnej zmusi Warszawę do szybkiej kapitulacji. W dniu 7 listopada 1794 r. poddała się Warszawa. Wojsko powstańcze opuściło miasto i poddało się w Radoszycach w dniu 16 listopada 1794 r. Naczelnik Tomasz Wawrzecki został zesłany w głąb Rosji.
W dniu 22 lipca 1794 r. Katarzyna II oświadczyła Prusom i Austrii, że „nadszedł czas, aby trzy dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia ostatniej iskry pożaru, który wybuchł w sąsiednim kraju, lecz także dla zapobieżenia temu, aby kiedykolwiek jeszcze z popiołów powstał nowy płomień”. Deklaracja ta oznaczała likwidację państwa polskiego, a pomiędzy zaborcami rozpoczęły się kłótnie o wielkość terytorium, które pragnęli zagarnąć. W końcu 3 stycznia 1795 r. doszło do podpisania układu między Austrią a Rosją. Później dołączyły do układu Prusy. W dniu 24 października 1795 r. podpisano traktat rozbiorowy. W miesiąc później, 26 listopada 1795 r. abdykował król Stanisław August Poniatowski. W styczniu 1796 r. w Krakowie nastąpiły ostatnie regulacje granic pomiędzy zaborcami. Największy obszar zajęła Rosja – około 120 tys. km2 i 1,2 mln mieszkańców, Austria przejęła 47 tys. km2 i 1,5 mln mieszkańców, natomiast Prusy włączyły do swojego państwa ponad milion poddanych zamieszkałych na terenie wielkości 48 tys.km2.
26 stycznia 1797 r. zaborcy zawarli konwencję (w Petersburgu), która regulowała status prawny poddanych, mających majątki w różnych zaborach, rozstrzygała sprawę długów króla i Rzeczypospolitej oraz inne kwestie prawne. W tajnym artykule sygnatariusze zobowiązali się, że „nigdy nie będą używać w tytułach swych monarchów określenia Królestwo Polskie”.
Cesarstwo rosyjskie zagarnęło w sumie obszar wielkości ponad 436 tys. km2, zamieszkany przez około 5,5 mln ludności. Prusy zagarnęły w rezultacie trzech rozbiorów obszar 141 tys. km2, zasiedlony przez około 2,6 mln mieszkańców. Austria w wyniku dwóch zaborów zajęła obszar wielkości 129 tys. km2, zamieszkany przez ponad 4 mln ludzi.
Ostatni król Rzeczypospolitej Obojga Narodów w styczniu 1795 r. opuścił Warszawę i na zaproszenie Katarzyny II udał się do Grodna, gdzie przebywał do śmierci carycy, by następnie udać się do Petersburga. Tam też zmarł w dniu 12 lutego 1798 r.