Napoleon wobec Polaków i Polacy wobec Napoleona

[Artur Rogóż]

Rok 1795 położył kres istnieniu państwa polskiego. Faktyczną władzę na ziemiach polskich przejęli komendanci wojsk okupacyjnych. Wielu Polaków zostało aresztowanych. W więzieniu carskim znaleźli się min: Tadeusz Kościuszko Ignacy Potocki.
Przestało istnieć wojsko polskie, uległ likwidacji sejm i sejmiki ziemskie. Konfiskowano dobra koronne oraz majątki uczestników Postania Kościuszkowskiego. Symbol państwa polskiego - zamek królewski zamieniony został na koszary, a znajdujący się tam skarbiec królewski Prusacy wywieźli do Berlina.
Austria i Prusy, walczące z rewolucyjną Francją, wprowadziły na ziemiach polskich dotkliwe podatki oraz przymusowy, pobór rekrutów, którzy trafiali do obcej armii.
Pierwsze lata po upadku państwa polskiego to okres poszukiwania dróg zmierzających do podjęcia walki o utraconą niepodległość.
Na emigracji wyłoniły się ośrodki patriotyczne, których członkowie uważali, że niepodległość można odzyskać przy zbrojnej pomocy z zewnątrz.
W 1796 r. przybył do Paryża generał Jan Henryk Dąbrowski. Szybko dotarł
do władz francuskich z projektem sformowania legionów polskich przy armiach francuskich. Już miesiąc po ogłoszeniu werbunku do Mediolanu przybyło ponad tysiąc Polaków. W maju 1797 r. Legiony liczyły 6 tys. żołnierzy. Wówczas zaczęły odżywać nadzieje na nowe rozstrzygnięcia w sprawie polskiej.
Polskie Legiony brały udział w wielu walkach u boku Napoleona. Legionom polskim wyznaczano zazwyczaj najcięższe zadania toteż ponosiły zawsze największe straty. Zimą 1799/1800 szeregi Legionów znów uzupełniono. Przeszły one na żołd Republiki Francuskiej i liczyły 15 tys. żołnierzy.
Jednocześnie gen. Karol Kniaziewicz sformował tzw. Legię Naddunajską która w grudniu 1800 r. wzięła udział w zwycięskiej bitwie z Austriakami .W 1802 r
część legionistów przeszła na służbę Republiki Włoskiej a część wysłano na francuską wyspę San Domingo gdzie mieli pomagać w tłumieniu powstania Murzynów.
W latach 1806-1807 armia napoleońska, walcząc z czwartą koalicją przeszła w głąb Prus . Tu stoczyła zwycięskie bitwy pod Jeną i pod Auerstedt. W ich następstwie zajęła Berlin.
Napoleon szykując się do kolejnej wyprawy tym razem z o wiele silniejszym przeciwnikiem ,zaczął zastanawiać się nad wykorzystaniem sprawy niepodległości Polski. Przypomniał sobie wówczas twórcę Legionów we Włoszech gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, którego wraz z Józefem Wybickim wezwał do swej kwatery w Berlinie.
W niejasnych słowach, nie dając żadnych pisemnych gwarancji, wspomniał o możliwości odbudowy Polski, jeżeli jej mieszkańcy - przede wszystkim szlachta dadzą dowody swego przywiązania do ojczyzny i wystawienia 40 tys. żołnierzy. Dąbrowski i Wybicki przystali na te warunki i natychmiast wyjechali do Poznania organizować tam polskie władze i siłę zbrojną.
Wkrótce po wyjeździe polskich przedstawicieli, poinformowano Bonapartego o oddziałach rosyjskich które pojawiły się na zachód od Warszawy. Ponieważ sytuacja na froncie wymagała jego obecności, postanowił także opuścić Berlin i przenieść swoją kwaterę do Poznania.
Tymczasem w Poznaniu trwały gorączkowe przegotowywania do powitania gościa chodziło o to aby ceremonie tę wykorzystać w interesie Polski.
Po przyjeździe Napoleon starannie unikał jednak publicznego angażowania się w sprawy polskie i nie dopuścił do przemówień.
Wkrótce Napoleon spotkał się w Warszawie z nielicznymi przedstawicielami
polskiej strony, gdzie po raz pierwszy Napoleon dał wyraźnie do zrozumienia że nie chce odbudowy naszego kraju. Jego mała zachęcające słowa znane były jednak paru tylko ludziom, więc pełne nadziei Wielkopolska i Mazowsze, organizowały nadal polską siłę zbrojną.
Działania wojenne przeniosły się na ziemie polskie, gdzie armia francuska starła się z wojskami rosyjskimi. W toku zimowej kampanii nie doszło do decydującego rozstrzygnięcia, mimo krwawej bitwy pod Iławą Pruską okupionej olbrzymimi stratami po obu stronach sięgającymi 43 tys. żołnierzy.
Zwycięstwo Napoleona pod Frydlandem w 1807 r. spowodowało wycofanie się pokonanych Rosjan za Niemen i zajęcie Królewca przez Francuzów.
Wojna, nazwana przez Napoleona ,,wojną polską” zakończyła się podpisaniem z carem Aleksandrem I pokoju w Tylży 7 lipca 1807r.
Dwa dni później Napoleon podyktował warunki pokojowe królowi pruskiemu .
Prusy traciły ziemie leżące na zachód od Łaby, z których powstało Królestwo Westfalii. Gdańsk otrzymał statut wolnego miasta, natomiast Rosja podpisała tajny układ zaczepno-odporny, na mocy którego Rosja oddawała Napoleonowi swe posiadłości nad Adriatykiem oraz Wyspy Jońskie w zamian za polski okręg Białegostoku. Car zobowiązał się wypowiedzieć wojnę Anglii, jeśli odrzuci ona rosyjską mediacje w sporze z Francją. Francja natomiast miała wywrzeć presje na sułtana, by ten podpisał pokój z Petersburgiem.
Podczas rozmów w Tylży zdecydował się też los ziem polskich drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Bez okręgu białostockiego, ale za to z Bydgoszczą i Toruniem utworzyły one Księstwo Warszawskie o powierzchni 104 km 2 i około 2,6 mln mieszkańców. Władcą nowego państwa został dawny elektor saski Fryderyk August, który na mocy traktatu zawartego w grudniu 1086 r. w Poznaniu otrzymał tytuł króla Saksonii.
Utworzone Księstwo Warszawskie przyjęte zostało przez ogół Polaków z uczuciem wyraźnego zawodu. Wskazywało to bowiem że Bonaparte, przynajmniej na razie, nie chce lub nie może przywrócić dawnej Rzeczypospolitej, aby zaś nie drażnić Rosji i Austrii, unika nazwy państwa polskiego.
Z drugiej jednak strony istniała już polska administracja i stale rosnące wojsko polskie, co sprawiało że powrót do stanu sprzed kampanii roku 1806 było niemożliwe. Cesarz zabrał wprawdzie Prusom część ziem w Niemczech, ale uważał, iż należałoby jeszcze bardziej osłabić tę monarchię, właśnie przez oderwanie niektórych ziem polskich.
Napoleon stworzywszy Księstwo Warszawskie, ale jeszcze nie Polskę, uzyskiwał niezawodnego sojusznika, którym mógł szachować trzy sąsiednie wrogie Francji potęgi. Było to świetne narzędzie nacisku nie tylko politycznego, poprzez groźbę ewentualnego odrodzenia Rzeczypospolitej, ale również, militarnego, co udowodniła wojna z Austrią w roku 1809.
Wreszcie nowe państwo mogło stanowić dla Bonapartego ważną pozycję przetargową, zwłaszcza w ewentualnych rokowaniach z Rosją. Cesarz nie zawahałby się odstąpić księstwa carowi, gdyby w zamian uzyskał coś, co jego zdaniem, mogło mieć istotne znaczenie dla interesów Francji.

[Warka]

Wśród ważnych spraw epoki napoleońskiej miejsce wybitne, chociaż nie naczelne zajmowała bez wątpienia kwestia polska. Od 1794 działała w Paryżu kierowana przez Franciszka Barssa i Józefa Wybickiego organizacja emigracyjna zwana Agencją. Agencja poprzez gen. Henryka Dąbrowskiego zwróciła się do walczącego we Włoszech Napoleona o utworzenie ochotniczych oddziałów polskich. W 1797 roku gen. Henryk Dąbrowski utworzył Legiony Polskie we Włoszech, a Karol Kniaziewicz nad Renem w 1799. Wymazanie Polski z mapy Europy nie załamało polskich patriotów. Ci, którzy pozostali w kraju, poczęli myśleć o podjęciu na nowo walki z zaborcami. Organizowane przez nich spiski były jednak szybko wykrywane w skutek ścisłej współpracy zaborczych rządów. W styczniu 1797 w Petersburgu został podpisany jeszcze jeden antypolski traktat trzech czarnych orłów. Głównym jego celem było zwalczanie wszystkich poczynań niepodległościowych Polaków. Zobowiązano się również nie używać w żadnej formie słowa „Polska”. W korzystnych warunkach dla podejmowania decyzji znaleźli się polscy emigranci, którzy znaleźli schronienie na terenie Francji oraz przyjaznej Polsce Turcji (ta ostatnia nie uznała rozbiorów, podobnie jak Watykan). Jan Henryk Dąbrowski należał do wybitnych dowódców polskich. PO długoletniej służbie w wojsku saskim wstąpił na Sejmie Wielkim do armii polskiej, w czasie powstania kościuszkowskiego wyróżnił się podczas obrony Warszawy i słynnej wyprawy do Wielkopolski. Po upadku powstania związał swe nadzieje na odzyskanie niepodległości z Francją. Zgodził się na utworzenie Legionów Polskich głównie z jeńców wojennych, rekrutów galicyjskich i poprowadzić je w Mediolanie z wodzem zwycięskiej armii francuskiej, gen. Napoleonem Bonaparte. Dąbrowski był przede wszystkim żołnierzem i sprawa odtworzenia armii była dla niego najważniejsza. Ze zdobytych w Austrii terenów północnych Włoch Bonaparte utworzył niezależną od Francji Republikę Lombardzką. Przy tym państwie miały więc powstać Legiony Polskie. 9 stycznia 1797 podpisał konwencję o utworzeniu Legionów z Generalną Administracją Lombardii. Napływało do niej niemało ochotników z emigracji i kraju. Dąbrowski organizował doszkalanie oficerów, szeregowych nakazywał uczyć czytać i pisać. Najbliższa przyszłość przyniosła gorzkie rozczarowania. Legiony Polskie zostały powstrzymane w marszu na Wiedeń czy do Galicji, jak to projektował Dąbrowski. Legiony zostały użyte do tłumienia wystąpień zbrojnych ludu włoskiego walczącego o niezależność. W 1798 Francuzi posłużyli się Legionami , aby rozbić państwo papieskie i wypędzić Burbonów z Neapolu. Po pokonaniu armii pruskich Napoleon wkroczył do Berlina. W Wielkopolsce prawie nie było załóg pruskich, a rosyjskie posiłki dopiero nadciągały ku Warszawie. Napoleon postanowił wygrać kartę polską. Wezwał do Berlina Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego – kazał im wydac odezwę do rodaków z wezwaniem, by chwycili za broń. Wybicki i Dąbrowski rozpoczęli organizowanie (prócz tymczasowych władz administracyjnych) wojska polskiego. W końcu listopada 1806 wojska francuskie zajęły Warszawę. W 1807 w Warszawie Napoleon powołał Komisję Rządzącą. Po utworzeniu Komisji Napoleon przekazał skromne dochody kraju na potrzeby administracji i armii polskiej. Utworzono 3 legie pod dowództwem: Dąbrowskiego, Poniatowskiego i Zajączka. Amunicję dla nich wzięto ze zdobytych magazynów pruskich. Trwająca wojna wyniszczyła obydwie strony i dopiero po zwycięstwie Napoleona pod Frydlandem zmusiło Rosję i Prusy do zawarcia pokoju. Podpisano go w Tylży 7 lipca 1807 roku:
a) utworzono Księstwo Warszawskie z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego oraz skrawku pierwszego (Bydgoszcz),
b) Gdańsk uczyniono Wolnym Miastem ze stacjonującą francuską załogą,
c) Rosja otrzymała okręg białostocki,
d) władcą Księstwa warszawskiego został król saski Fryderyk August – miało to być kontynuacją tradycji saskiej w Polsce,
Pokój tylżycki przyniósł rozczarowania polskim patriotom, którzy spodziewali się odbudowy Polski. Ustrój Księstwa Warszawskiego miał się wzorować na Francji napoleońskiej.
Podobnie jak w innych podporządkowanych sobie krajach, Napoleon narzucił nowe formy ustrojowe. Dnia 22 lipca 1807 nadał on w Dreźnie Księstwu konstytucję. Nawiązywała ona raczej do konstytucji francuskiej z 1800 niż do starych polskich tradycji. Napoleon od chwili wkroczenia na ziemie polskie starał sobie pozyskać poparcie szlachty i arystokracji. Konstytucja:
a) ustrój Księstwa miał się wzorować na Francji,
b) artykuł 4 głosił – znosi się niewole, wszyscy wobec prawa są równi,
c) prawo głosowania uzyskała nie tylko szlachta ale również zamożne i średnie ziemiaństwo oraz niektóre grupy inteligencji,
d) władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu:
- izba poselska – 60 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich,
- 40 deputowanych do tzw. zgromadzeń gminnych,
e) konstytucja przyznawała władzę wykonawczą księciu, tzn. królowi saskiemu,
f) Rada Stanu – ministrowie mianowani przez króla, przygotowywała projekty ;praw i funkcje sądownicze,
g) Sejm miał zbierać się co 2 lata i obradować przez 2 tygodnie,
h) Rada Ministrów – składała się z Rady Stanu i 12 radców,
i) Wszelkie urzędy mogli sprawować tylko obywatele Księstwa,
j) Akta urzędowe mogą być spisywane tylko w języku narodowym,

Księstwo Warszawskie nie uzyskało jednak pełnej niepodległości, zwłaszcza w zakresie polityki zagranicznej, która znajdowała się w kompetencjach króla, a ten był bardzo zależny od Napoleona. Tak samo armia polska była podległa francuskiemu dowództwu. 21 grudnia 1807 ogłoszony został Dekret grudniowy, który ściśle odnosił się do sprawy chłopskiej:
a) konkretnie okreslal warunki odejścia chłopa ze wsi,
b) jednoznacznie stwierdzając, że ziemia, budyni gospodarcze… stanowiły własność szlachty,
c) chłop mógł opuścić wieś tylko za zgodą pana,
W 1808 wprowadzono kodeks cywilny Napoleona. Napoleon podtrzymując nadzieję w Polakach na odbudowę Polski, żądał od nich świadczeń w ludziach, gotówce i zasobach naturalnych. Część oddziałów polskich została użyta do obsadzenia twierdz pruskich. Inna część skierowana została do Hiszpanii u w celu tłumienia powstania. Sytuacja Księstwa zaczęła się pogarszać. Wzrastało zadłużenie majątków, nadużycia i gwałty wojskowe.
W 1809 korpus austriacki wkroczył do Księstwa spodziewając się zająć jego bez większego oporu. Napoleon nie spodziewał się, że Księstwo będzie przedmiotem ataku i wycofał większość swoich wojsk i polskich z Księstwa. W rezultacie w Księstwie pozostało ok. 18 tys. wojska. Pierwsze starcie – pod Raszynem – Poniatowski dowodzący oddziałami utrzymał się na swoich pozycjach, ale uznał, że nie są w stanie obronić Warszawy i wycofał swoje wojska na prawy brzeg Wisły. Poniatowski ruszył z ofensywą na Galicję, zajmując Lublin, Zamość, Sandomierz i Lwów. Wtedy arcyksiążę austriacki musiał opuścić Warszawę by odebrać utracone ziemie. Poniatowski podjął koleją ofensywę i zajął Kraków. Na mocy pokoju w Schonbrunnie oddano Księstwu ziemie zdobyte w tej kampanii.
W 1809 zebrał się po raz pierwszy sejm Księstwa. Napoleon odrzucił żądania cara, że Polska nigdy nie zostanie odbudowana. Rosja zaczęła wyraźnie przygotowywać się do wojny. Przed wyprawą zwołał sejm nadzwyczajny, w którym oświadczył przywrócenie Królestwa Polskiego. 1812 Napoleon najeżdża Rosję. Wysiłek polskiego żołnierza w tej wojnie był olbrzymi. Na początkach 1813 armia rosyjska wkroczyła do Księstwa. W bitwie pod Lipskiem korpus polski został całkowicie rozbity.
Sześcioletni okres trwania namiastki państwa polskiego, pełen wyrzeczeń, zawodów i nadziei, skończył się.

[Artur Rogóż]

Okres od upadku Dyrektoriatu, (1799) kiedy Napoleon został konsulem, do ostatniej klęski cesarza (1815) został nazwany epoką Napoleońską. Miała on ogromny wpływ na Polskę ale także i na całą Europę.

Kiedy w 1795 roku na skutek rozbiorów polska utraciła niepodległość oraz całkowicie zniknęła z mapy Europy, a co się z tym wiązało zlikwidowane zostało wojsko polskie, sejm i sejmiki ziemskie. Skonfiskowano dobra koronne oraz majątki uczestników Insurekcji Kościuszkowskiej. Polacy jako naród waleczny i mający korzenie szlacheckie rozpoczęli dążenia do odzyskania niepodległości swego kraju, już w 1796 podpisano w Krakowie tajny akt konfederacji, który zapowiadał walkę z wszystkimi trzema zaborcami w łączności z narodem Francuskim - inicjatorem tej akcji był Waleria Dzieduszycki. Francuzi zostali wybrani z dwóch powodów po pierwsze byli przeciwnikami monarchii, między innymi takich jak Austria i Prusy(Francja była wówczas krótko po rewolucji), a po drugie byli najbardziej liczącym się w Europie z możliwych sojuszników.
Mimo iż wielu patriotycznych działaczy polskich którzy wyemigrowali w tamtych czasach do Francji starało się aby Francuzi pomogli Polakom to dyrektoriat traktował sprawę polską "po macoszemu", a głównym powodem zaangażowania w ten problem była chęć dokuczenia Prusom i Austrii - Polska była przez Francję traktowana niczym instrument w tejże rozgrywce.

Polscy działacze nie dawali jednak za wygrana i na terenie Francji utworzyli dwa stronnictwa patriotyczne : Deputacja i Agencja ale jak to nasi rodacy mają w zwyczaju te dwa stronnictwa nie mogły się dogadać.

Kiedy w 1797 roku Agencja zainicjowała powstanie legionów Polskich Francja nie chcąc wiązać sobie rąk problemami polski poleciła utworzenie tej formacji na terenie Włoch te z kolei chciały aby wojska polskie swoje zgrupowanie miały na terenie Ligi Lombardzkiej sztucznie utworzonego państwa pod protektoratem Francji, wszyscy żołnierze legionów polskich otrzymali obywatelstwo Ligi Lombardzkiej oraz zwierzchnictwo Napoleona jako naczelnego dowódcy. Następnie legiony te prze długi czas walczyły u boku Napoleona zdobywając jego uznanie.

Kiedy w 1799 roku upadł Dyrektoriat, Napoleon ogłosił się głównym konsulem i rozpoczął na dobre ekspansję cesarstwa na cała Europę Polacy zaczęli widzieć coraz większe szanse na odzyskanie niepodległości i coraz gorliwiej walczyli u jego boku, było to spowodowane także nikłym wyborem Polacy mogli albo walczyć z zaborcami u boku Napoleona - w myśl zasady "wróg naszego wroga jest naszym, przyjacielem" albo nie robić nic. Sam Napoleon również traktował sprawę polską głównie jako sojusznika w walce z Rosja Prusami i Austrią i zapewne gdyby nie wcześniejsze obietnice i naciski polskich działaczy to Cesarz ze swoimi imperialistycznymi planami opanowania całej Europy raczej nie przejmował by się losami Polaków.

Jednak nasz dzielny naród się nie poddawał co zaowocowało w 1806 ogłoszeniem odezwy do narodu polskiego a następnie na mocy pokoju Tylżyckiego utworzeniem Księstwa Warszawskiego (nie Polskie z uwagi na działania zaborców mające na celu zapomnienie nazwy Polska - głównie Rosji z która to Napoleon się najbardziej się liczył) Księstwo miało być monarchią konstytucyjną, a jego władcą miał zostać Fryderyk August, król Saksonii i przedstawiciel dynastii Wettinów.

Dokument ten zawierał podział ziem przedstawiający się w następujący sposób :

a) utworzono Księstwo Warszawskie z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego oraz skrawku pierwszego (Bydgoszcz),

b) uczynienie Gdańsk Wolnym Miastem ze stacjonującą francuską załogą,

c) przekazanie Rosji okręgu białostockiego

Pokój tylżycki przyniósł jednak rozczarowania polskim patriotom, którzy spodziewali się odbudowy Polski. Ustrój Księstwa Warszawskiego miał się wzorować na Francji napoleońskiej. Podobnie jak w innych podporządkowanych sobie krajach, Napoleon narzucił nowe formy ustrojowe.

Dnia 22 lipca 1807 nadał on w Dreźnie Księstwu konstytucję. Nawiązywała ona raczej do konstytucji francuskiej z 1800 niż do starych polskich tradycji. Napoleon od chwili wkroczenia na ziemie polskie starał sobie pozyskać poparcie szlachty i arystokracji. Konstytucja:

a) ustrój Księstwa miał się wzorować na Francji

b) artykuł 4 głosił - znosi się niewole, wszyscy wobec prawa są równi

c) prawo głosowania uzyskała nie tylko szlachta ale również zamożne i średnie ziemiaństwo oraz niektóre grupy inteligencji

d) władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu:

- izba poselska - 60 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich

- 40 deputowanych do tzw. zgromadzeń gminnych

e) konstytucja przyznawała władzę wykonawczą księciu, tzn. królowi saskiemu

f) Rada Stanu - ministrowie byli mianowani przez króla, zajmowali się przygotowywaniem projektów oraz pełniła funkcję sądowniczą

g) Sejm miał zbierać się co 2 lata i obradować przez 2 tygodnie

h) Rada Ministrów - ma składać się z Rady Stanu oraz 12 radców

i) Wszelkie urzędy mogli sprawować tylko obywatele Księstwa

j) Akta urzędowe mogą być spisywane tylko w języku narodowym

Księstwo Warszawskie nie uzyskało jednak pełnej niepodległości, zwłaszcza w zakresie polityki zagranicznej, która znajdowała się w kompetencjach króla, a ten był bardzo zależny od Napoleona. Tak samo armia polska była podległa francuskiemu dowództwu.

21 XII 1807 roku ogłoszony został Dekret grudniowy, który ściśle odnosił się do sprawy chłopskiej:

a) konkretnie określał warunki odejścia chłopa ze wsi

b) jednoznacznie stwierdzając, że ziemia, budynki gospodarcze oraz to co się w nich znajduje stanowiły własność szlachty

c) chłop mógł opuścić wieś tylko za zgodą pana

Jednak sukces jakim było odrodzenie się Polski i jej powtórne pojawienie się na mapie (co prawda pod nazwą Księstwo Warszawskie ale to już coś) nie trwało za długo gdyż już po pięciu latach istnienia Księstwo w wyniku klęski Napoleona w kampanii rosyjskiej powtórnie zniknęło z mapy.

Jednak te pięć lat nie do końca zostało zmarnowane, mimo iż polska powtórnie znalazła się pod patronatem Rosji to nie wprowadzono z powrotem poddaństwa osobistego chłopa a i mentalność Polaków uległa znaczącej przemianie.

Także elementy prawodawcze zbudowane na bazie kodeksu napoleońskiego nadal stanowią kanwę systemów prawnych wielu państw demokratycznych - w tym Polski.

Trudno o jednoznaczny bilans epoki napoleońskiej związanej z państwem polskim, niewątpliwie nigdy dotąd nie zmieniło się w Europie i świecie tak wiele w tak krótkim czasie choć ja osobiście te zmiany określiłbym jako pozytywne.