Kościół katolicki w czasie 20-lecia międzywojennego był najbardziej wpływowym spośród wszystkich wyznań w ówczesnej Polsce. W 1923 roku katolicyzm deklarowało 63,7 % obywateli Polskich, a w 1938 roku 64,9 % co stanowi 2/3 liczby ludności kraju. Dalej w kolejności pozostawały wyznania:
prawosławne 11,5% w 1923 r. – 12,1 % w 1938 r., dominowali na terenach wschodnich (Wołyń, Polesie, Nowogród)
grekokatolickie (unici) 11% w 1923 r. – 10,4% w 1938 r., dominowali na terenach południowo-wschodnich (Tarnopol, Lwów)
mojżeszowe 10,5 % w 1923 r. - 9,5% w 1938 r., tereny Polski wschodniej i centralnej
ewangelickie 3,2% w 1923 r. - 2,5% w 1938 r.,
W większości wyznanie katolickie deklarowali Polacy, w mniejszym Niemcy, Słowacy, Litwini, Białorusini, Ukraińcy czy Czesi, jednak taka sytuacja powodowała, że uznawano ten obrządek za narodowe wyznanie polskie. Ta pozycja wynikała głównie roli jaką kościół odegrał w czasie rozbiorów, w powszechnym odczuciu kościół był wyrazicielem polskich dążeń narodowych i niepodległościowych → stereotyp Polaka - katolika
1.Sytuacja prawna Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej
przed ogłoszeniem konstytucji stosunek państwa do kościoła regulowały ustawy państw zaborczych
Dyskusja nad konstytucją:
Lewica → PSL „Wyzwolenie” i Związek Polskich Posłów Socjalistycznych chcieli całkowitego rozdziału kościoła od państwa
Prawica → opowiada się za przyznaniem religii katolickiej uprawnień religii panującej
Projekt lewicy odrzucono, jednakże z obawy przed zaognieniem stosunków wyznaniowych i narodowościowych z powodu nadmiernego uprzywilejowania kościoła katolickiego częściowo zrezygnowano z projektu prawicy. Duży wpływ miał także traktat o
mniejszościach z Wersalu 26 VI 1919 roku.
Konstytucja marcowa - 17 III 1921 r.
Ostatecznie konstytucja marcowa gwarantuje prawa i równość wszystkich wyznań, art. 110-116 i 120. traktujące o wyznaniach w ogóle, Kościół katolicki miał prawo do zakładania instytucji dobroczynnych, religijnych i społecznych, szkół oraz wykonywania w nich przepisów swej religii (art. 110).
Miał prawo urządzania publicznych nabożeństw, prowadzenia samodzielnie swych spraw wewnętrznych, posiadania i nabywania majątku, rozporządzania nim, posiadania fundacji (art. 113). Wreszcie w każdym zakładzie naukowym utrzymywanym przez państwo lub samorządy, z wyjątkiem szkół wyższych, została wprowadzona nauka religii jako przedmiot obowiązkowy (art. 120).jednak:
art. 54. tekst przysięgi wyklucza możliwość zostania prezydentem niekatolikowi
art 114. zaznaczono, że wyznanie rzymskokatolickie zajmuje „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”, jednakże nie daje większych uprawnień kościołowi, lecz akcentuje jego wyjątkową pozycję, oprócz tego gwarantuje mu rządzenie się własnymi prawami, jednakże prawo świeckie miało prymat nad prawem kanonicznym
Konkordat z 10 II 1925 roku
Prace nad konkordatem rozpoczęły się zaraz po uchwaleniu konstytucji marcowej w 1921 roku i ostatecznie w 1924 roku zatwierdzono projekt który po kilku miesiącach został podpisany 10 II 1925 roku przez Stanisława Grabskiego . Dokument ten jednak wymagał ratyfikacji przez sejm jako umowa międzynarodowa, po burzliwej dyskusji i oporze ugrupowań lewicowych konkordat został ratyfikowany przez sejm 26 marca 1925 r. , przez senat 23 kwietnia 1925 r., a moc prawną uzyskał 2 sierpnia 1925 roku.
Konkordat zapewniał Kościołowi swobodę działania w dziedzinie religijnej i administracyjno-majątkowej. Zapewniał duchownym opiekę w czasie wykonywania swoich funkcji oraz zwolnił ich od służby wojskowej. Rząd zagwarantował nienaruszalność obiektów sakralnych. Kościelna organizacja terytorialna dostosowana była do aktualnych granic politycznych w taki sposób aby żadna część terytorium polskiego nie podlegała biskupowi rezydującemu poza jej granicami.
Władze państwowe miały możliwość wpływania na obsadzanie najważniejszych stanowisk kościelnych (biskupi i proboszczowie), a każdy biskup był zobowiązany do składania przysięgi wierności państwu polskiemu. Religia stała się przedmiotem obowiązkowym w szkołach, Kościół otrzymał prawo prowadzenia we wszystkich diecezjach seminariów duchownych, których dyplomy upoważniały do nauczania w szkołach państwowych. Dobra duchownych - poza budynkami sakralnymi i miejscami kultu - zostały opodatkowane na równi ze świeckimi.
Państwo zobowiązało się do wypłacania dotacji państwowych w zamian za własność kościelną zabraną przez państwa zaborcze. W razie parcelacji ziemi posiadanej dotychczas przez Kościół zostały wyznaczone limity ziemi mogące być w posiadaniu poszczególnych podmiotów kościelnych, ale reforma rolna w dobrach kościelnych nie weszła w praktyce w życie. Formalnie zapewniono też Kościołowi pomoc państwa przy wprowadzaniu i wykonywaniu postanowień i dekretów kościelnych, ale ponieważ do uchwalonych na tej podstawie uchwał nie wydano przepisów wykonawczych, w praktyce okazało się że władze kościelne nie mogą na pomoc państwa w tej dziedzinie liczyć .
Konstytucja kwietniowa z 23 IV 1935 roku
W stosunku do konstytucji marcowej nie wnosiła większych zmian, pomimo iż episkopat zgłosił swoje postulaty co do wyglądu nowej konstytucji nie zostały one uwzględnione. Rząd sanacyjny nie chciał dotykać spraw wyznaniowych gdyż nie chciano rozpętać dyskusji na ten temat.
Zlikwidowano inwokację o odpowiedzialności prezydenta „... przed Bogiem i historią”.
Konstytucja ułatwiała klerykalizację życia społecznego i publicznego przez korporacyjną organizację społeczną.
2. Organizacja kościoła katolickiego
Organy kierownicze kościoła
1. Nuncjatura- nuncjusze pełnią funkcję dyplomatyczną oraz mogli także wywierać wpływ na decyzje hierarchów polskich, mieli pełnomocnictwo papieskie jednak nie powinni krępować wykonywania obowiązków miejscowych ordynariuszy
Pierwszy nuncjusz Achille Ratti → późniejszy Pius XI w 1918 roku przybył do polski w roli wizytatora apostolskiego, funkcję nuncjusza pełnił od 1919 r. do 1921 roku, cieszył się uznaniem władz i J. Piłsudskiego
Następni to Lorenzo Lauri (1921-1927), Francesco Marmaggi (1928-1936), Filippo Cortesi (1938-1939)
Trzeba jednak zaznaczyć, że nuncjusze w sprawach konfliktowych między Polską a Niemcami, wykazywali kierunek proniemiecki, np.: kwestia plebiscytu na Śląsku, kiedy Achille Ratti bez sprzeciwu przyjął zarządzenie biskupa wrocławskiego Adolfa Bertrama, które w praktyce zakazywało księżom polskim włączać się do kampanii plebiscytowej oraz namawianie rządu , by zgodził się na ustępstwa wobec roszczeń III Rzeszy w sprawie Gdańska i „korytarza pomorskiego”.
2. Episkopat lub konferencja episkopatu kieruje całokształtem polityki kościelnej w Polsce.
Pierwsza oficjalna konferencja episkopatu odbyła się w miesiąc po odzyskaniu niepodległości, odbywały się corocznie w Gnieźnie, na Jasnej Górze i w Krakowie, były poświęcone sprawom unifikacji i centralizacji, która była przeprowadzana z pewnymi oporami związanymi głównie z antagonizmami międzydzielnicowymi. Proces ten przyśpieszył po przewrocie majowym, powodem tego było to iż sanacja dążyła do prawnego ograniczenia przywilejów kościoła. Na konferencjach ustalano również wspólne stanowisko wobec państwa i aktów prawnych oraz warznych wydarzeń politycznych.
Episkopatowi przewodniczył abp gnieźnieński i poznański. W skład episkopatu wchodzili biskupi wszystkich obrządków, jednakże główną rolę pełnili biskupi katoliccy. Episkopat tworzył tymczasowe komisje zajmujące realizacją konkretnych zadań.
3. Prymas. W II Rzeczypospolitej zaistniał fakt istnienia obok siebie dwóch prymasów – prymas Polski którym był arcybiskup gnieźnieńsko-poznański, oraz prymas Królestwa Polskiego którym był arcybiskup warszawski. Godność prymasów Polski pełnili Edmund Dalbor a od 1926 roku August Hlond, natomiast tytuł prymasa Królestwa Polskiego posiadał, aż do śmierci w 1938 roku, kardynał Aleksander Kakowski. Prymasom formalnie przysługiwały tytuły i honory, lecz nie posiadali jakichś realnych uprawnień, gdyż stanowisko prymas zostało oficjanie zniesione przez Watykan 5 lutego 1925 roku.
Organizacja terytorialna kościoła
Organizację terenową precyzowała bulla papieska Vixdum Poloniae unitas z 28 X 1925 roku. Według niej wyodrębniono pięć metropolii (archidiecezji), obok istniejących już wcześniej gnieźnieńskiej (inaczej gnieźnieńsko-poznańska), lwowskiej i warszawskiej powstały dwie nowe, łódzka i krakowska. Metropolie dzieliły się na diecezje (łącznie było ich 21), a te na dekanaty i parafie. Przy podziale częściowo zachowywano dawne granice historyczne, jednak niekiedy dokonywano podziału zbyt wielkich jednostek na mniejsze. Chciano także zatrzeć dawne granice zaborowe, np.:do metropolii gnieźnieńskiej dołączono diecezję włocławską z byłego Królestwa Polskiego lub w metropolii krakowskiej znalazły się diecezje z byłego zaboru Austriackiego (krakowska, tarnowska), Rosyjskiego (kielecka, częstochowska) i Niemieckiego (katowicka).
Oprócz tego istniało także biskupstwo polowe Wojska Polskiego, bp Stanisław Gall, Józef Gawlina.
Wyjątkiem było Wolne Miasto Gdańsk, zgodnie ze swym statutem, został on odrębną diecezją będącą poza organizacją polską jak i niemiecką, z takim jednak zastrzeżeniem, że tamtejszego biskupa podporządkowano nuncjuszowi akredytowanemu w Warszawie
Parafie były podstawową jednostką organizacyjną, zróżnicowaną pod względem wasięgu terytorialnego jak i liczby wiernych.
Przez okres międzywojenny powstało 665 nowy parafii, w 1937 roku obsługę parafii zapewniało ok. 10 tys. księży świeckich w tym 6800 proboszczów i wikariuszy. Kształceniem nowych kadr zajmowały się Wydziały teologiczne na uniwersytecie w Warszawie, Krakowie, Lwowie i Wilnie oraz Uniwersytecie Lubelskim (od 1928 r. Katolicki Uniwersytet Lubelski).
Porównując zagęszczenie administracji kościelnej z administracją państwową zauważyć można, że admin. Kościelna góruje nad admin. Państwową pod względem liczby (456 dekanatów – 264 powiaty), z tego względu każdy rząd musiał się liczyć z episkopatem, trzeba jednak zauważyć, że Państwo i Kościół mimo wszystko w pewnym stopniu się uzupełniały pod tym względem, np.: parafie na terenie Kongresówki pełniły jednocześnie rolę urzędów stanu cywilnego.
Zakony męskie i żeńskie.
Poza administracją diecezjalną istniała także sieć zakonów męskich i żeńskich, ich członkowie wspierali w pracy duchownych świeckich. Jednak nie podlegali oni jurysdykcji episkopaty., pomimo tego ich polityki były zbieżne. Zakony podlegały bezpośrednio watykańskiej Kongregacji do Spraw Zakonnych.
Zakony dzieliły się na prowincje, od których uzależnione były domy zakonne. Na czele prowincji stał prowincjał, a na czele domów zakonnych stali gwardianie. Organizacja zakonna w przeciwieństwie do diecezjalnej miała charakter zdecydowanie ponadnarodowy.
Pod koniec okresy międzywojennego na ziemiach Polski istniało ponad 300 klasztorów męskich, a w nich około 6 197 zakonników oraz 1781 klasztorów żeńskich a w nich 16 738 zakonnic.
Najliczniejsze były zgromadzenia franciszkanów, jezuitów, salezjanów, oraz żeńskich szarytek, służebniczek Najświętszej Marii Panny, franciszkanek i elżbietanek.
Zakony działały głównie w szkolnictwie, opiece zdrowotnej i działalności wydawniczej tu m.in. jezuickie Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy oraz franciszkańskie czasopisma „Mały Dziennik” i „Rycerz Niepokalanej”
3. Finansowanie Kościoła rzymskokatolickiego
Majątki ziemskie
Najważniejszym źródłem dochodu dla kościoła były przede wszystkim duże majątki ziemskie, może już nie takie duże jak przed rozbiorami ale wystarczało na utrzymanie parafii. W skali kraju było to 0,6 %. Jednak ustawodawstwo polskie przewidywało możliwość przejęcia części ziemi na cele reformy rolnej, ale praktycznie zgodnie z konkordatem parcelacja miała być dobrowolna i uwzględniać miała interesy kościoła. W 1939 roku, największe majątki ziemskie kościół posiadał w Województwie Poznańskim 23% i Lwowskim 20%. poza tym kościół w latach 1918-1939 prowadził tzw. akcje „rewindykacyjne” wymierzone przeciwko cerkwi prawosławnej, z tego tytułu iż ziemie miały przed rozbiorami należeć do kościoła, chodzi głównie o majątki pounickie. 22 II 1938 roku, podpisano układ między kościołem katolickim i cerkwią prawosławną w myśl którego Stolica Apostolska zrzekała się wszelkich roszczeń do ziem pounickich w zamian za 12 000 ha ziemi.
Dochody z tego tytułu sięgały około 43 mln zł.
Dotacje państwowe
Po podpisaniu konkordatu, corocznie państwo dawało na kościół około 20 mln zł. Bardzo duża część z tej sumy przeznaczona była na uposażenie duchowieństwa.
Subwencje prywatne
Głównie wspierany przez rodziny arystokratyczne.
Podatek kościelnych
Zastąpiła dziesięcinę, wprowadzone w okresie zaborów obowiązywały po uzyskaniu niepodległości. Były dość uciążliwe dla podatników, a w wielu rejonach o ich wysokości decydował proboszcz.
Iura stolae
Były to świadczenia z tytułu pełnionych przez kler posług religijnych, np.: za odprawianie określonych mszy, chrzty, śluby, pogrzeby
Inne żródła
M.in. kopalnie, wydawnictwa, przedsiębiorstwa różnego typu, szkoły, szpitale
4. Organizacje katolickie, stowarzyszenia religijne
Miały na celu pogłębienie związków z kościołem, skupiały ludzi świeckich. Ich ilość jest jedną z bardziej charakterystycznych cech okresu międzywojennego.
Akcja katolicka
Powstała 1 IV 1920 roku pod nazwą Liga Katolicka, przekształcona w 1930 roku w Akcję Katolicką. Była największą i najliczniejszą organizacją katolicką. Akcja Katolicka składała się z czterech stowarzyszeń: Mężów Katolickich, Kobiet Katolickich, Katolickiej Młodzieży Męskiej i Katolickiej Młodzieży Żeńskiej. Poza tymi czterema stowarzyszeniami uznawano za stowarzyszenia Akcji Katolickiej związek „Caritas” oraz Stowarzyszenie Młodych Ziemianek.Liga miała być zjednoczeniem organizacji i instytucji katolickich, religijnych i społecznych, w celu prowadzenia akcji dążącej do szerzenia, pogłębienia i obrony zasad katolickich w życiu prywatnym i publicznym. Organizacja była czynnie wspierana przez prymasa Hlonda. W 1936 roku liczyła około 500 tys. osób, a w 1939 roku około 650 tys. osób. W diecezji śląskiej za organizowanie Akcji Katolickiej odpowiadał biskup St. Adamski
Apostolstwo Modlitwy - powstało w 1871 roku w Krakowie, kierowało nim Towarzystwo Jezusowe, liczyło w 1936 r. około 750 tys. członków
Bractwo Straży Honorowej Najświętszego Serca Pana Jezusa
Krucjata Eucharystyczna utworzona w 1925 r. skupiała młodzież szkolną, w 1939 r liczyła około 190 tys. członków,
Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich, skupiało środowisko robotnicze w celu oderwania go od ideologi komunistycznej.
Inteligencję skupiał Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej, prezesem był ks. Antoni Szymański, oprócz niego Zjednoczenie Polskich Lekarzy Katolików, Zj. Pl. Inżynierów Katolików, Zj. Pisarzy Katolickich
Bractwa Różańcowe, najbardziej popularne
Wśród młodzieży akademickiej działało przede wszystkim Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”
5. Kościół w życiu politycznym Polski
Stanowisko kościoła do spraw politycznych w okresie międzywojennym ulegało zmianom.
Wyraźne zmiany nastąpiły zwłaszcza po takich wydarzeniach jak przewrót majowy w 1926 roku, kryzys społeczno – gospodarczy lat 1929-1933, przemiany ustrojowo-polityczne z roku 1935 oraz wyraźne zagrożenie zewnętrzne w latach 1938 -1939.
Główną polityką Kościoła w tym czasie było dążenie do restauracji wpływów kościelnych w całym życiu społecznym, państwowym, kulturalnym, umysłowym, w dziedzinie oświaty i wychowania. Przy realizacji tego planu miano zwalczać wszelkie ugrupowania polityczne które się temu sprzeciwiały a wiązać się z tymi które skłonne były wspierać i realizować roszczenia kościoła.
W dużej części polskich partii i stronnictw podkreślano wyjątkowe znaczenie kościoła, głównie w partiach prawicowych, działało w nich wielu duchownych np.: abp Józef Teodorowicz, bp Stanisław Łukomski i abp Adam Sapieha wszyscy należeli do obozu narodowego, w chrześcijańskiej demokracji działali m.in. bp Stanisław Adamski. Najściślej kościół współpracował z Narodową Demokracją. Jednak od około roku 1930 Kościół zaczął się dystansować od endecji, było to związane ze stanowiskiem Watykanu, nie chciano by kościół wchodził w zbyt ścisłe związki z polityką, poza tym powstała wtedy Akcja Katolicka.
Negatywnie kościół odnosi się do wszelkich ruchów lewicowych, od komunistycznych do ludowych, np.: Polska Partia Socjalistyczna, Komunistyczna Partia Polski, Stronnictwo Ludowe. Występował przeciwko liberalizmowi i burżuazyjnej demokracji parlamentarnej.
Po przewrocie majowym 1926 roku, kościół był w trudnym położeniu, musiał dokonać wyboru wśród ugrupowań prawicowych. Z początku hierarchia kościelna była nastawiona nieufnie wobec sanacji, wielu czołowych przywódców wywodziło się z dawnej PPS, która była krytyczna wobec żądań politycznych Kościoła, oraz ze względu na powiązania sanacji z masonerią, obawiano się ograniczenia praw Kościoła, jednym z najbardziej wrogo nastawionych wobec sanacji biskupów był abp Józef Teodorowicz.
W tym roku nastąpiła także pewna zmiana w polityce kościoła, po objęciu stanowiska prymasa przez abp Augusta Hlonda. Realizował on program ustawiania kościoła ponad partiami politycznymi, był on popierany przez samego papieża Piusa XI i była realizowana do 1939 roku.
Ostatecznie kościół podzielił się na dwa kierunki, jeden utrzymujący bliskie stosunki z endecją i chadecją, drugi utrzymujący neutralność polityczną. Ostatecznie kościół współpracował z sanacją jako rządem. Z czasem kościół zbliżył się do sanacji, pomimo spięcia jakie doszło w wyniku przeniesienia bez zgody rodziny i rządu przez abp Krakowskiego A.S. Sapiehę trumny ze zwłokami Piłsudskiego z krypty św. Leonarda do krypty Srebrnych Dzwonów w czerwcu 1937 roku. Ostatecznie między państwem a kościołem doszło pewnej symbiozy, zaistniała między nimi współpraca, w której obie strony szukały wzajemnego poparcia.
Po śmierci Piłsudskiego kościół nie krył swojego zaniepokojenia, gdyż hierarchia kościelna zwalczała Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet i Legion Młodych, jednakże skrzydło antyklerykalne nie było dość silne by zagrozić kościołowi, a sam kościół utrzymał swoją pozycję.
Kościół utrzymywał do końca międzywojnia stosunki SN, ONR (Obóz Narodowo Radykalny), OZN(Obóz Zjednoczenia Narodowego), ChD, ND oraz Młodzieżą Wszechpolską i ZHP, zachowując jednocześnie swój ponad partyjny charakter.
Cieniem natomiast kładą się jednak na kościele naciski Watykanu na rząd Polski w 1939 roku w celu skłonienia polskich władz państwowych do poczynienia ustępstw na rzecz Niemiec, inicjatywa Piusa XII.
