29
Juliusz S. Tym
GENERAŁ WŁADYSŁAW ANDERS JAKO DOWÓDCA
W KAMPANII 1939 ROKU
Generał Władysław Anders w chwili rozpoczęcia II wojny światowej był dowódcą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. W trakcie kampanii wrześniowej objął dowództwo sformowanej doraźnie Grupy Operacyjnej Kawalerii, która początkowo wchodziła w skład Armii „Warszawa”, a od 24 września – wojsk gen. Stefana Dęba-Biernackiego.
W istniejącej literaturze przedmiotu brak wszechstronnej analizy
sposobu i stylu dowodzenia gen. Andersa jako dowódcy wielkiej
jednostki i wyższego związku kawalerii. Nie udało się również dotychczas w pełni odtworzyć procesu dowodzenia oraz organizacji i pracy
systemu dowodzenia zarówno w Nowogródzkiej Brygadzie Kawalerii,
jak i Grupie Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa.
Dowodzenie to najogólniej rzecz ujmując proces, poprzez któ-
ry dowódca narzuca swoją wolę i zamiary podwładnym, obejmując
w ten sposób odpowiedzialność za użycie podległych sił i środków do
wykonania zadania. Jest to także proces, w ramach którego dowódca
wspomagany przez swój sztab planuje, organizuje, koordynuje i ukierunkowuje działania podległych mu wojsk poprzez użycie standardowych
procedur działania oraz wszelkich dostępnych środków przekazywania informacji. Sprawny system dowodzenia podczas działań powinien
obejmować: organizację dowodzenia (sposób organizacji dowództw 30
i sztabów, relacje pomiędzy nimi, struktury funkcjonalne), środki dowodzenia (urządzenia zapewniające sprawny i ciągły przepływ informacji) oraz proces dowodzenia (całokształt działań realizowanych przez
dowództwa i sztaby w celu zaplanowania, kierowania, koordynowania
i kontroli wykonania zadania). Według definicji z okresu międzywojennego na sztukę dowodzenia składały się: wiedza fachowa, doświadczenie życiowe i zalety charakteru. Do sztuki dowodzenia w czasie wojny
zaliczał się przede wszystkim „proces twórczości operacyjnej lub taktycznej”. Dowodzenie w warunkach wojny polegało na, jak wówczas
określano, podjęciu decyzji „na czas”. Według ówczesnych założeń na
decyzje składały się: „otrzymane zadanie, wiadomości o nieprzyjacielu,
położenie własne i teren”. Podkreślano, że raz powzięta decyzja mogła
być zmieniona „tylko w istotnie ważnym wypadku – zmiany zadania lub
położenia”, przy czym „moment zmiany, wyczucie, szczególnie jeżeli
decyzja weszła w stadium wykonania, należy do sztuki dowodzenia”.
Wykonanie decyzji pozostawiało podległym dowódcom dużą inicjatywę w ramach otrzymanych zadań. W procesie dowodzenia akcentowano niezmienne zasady sztuki wojennej, „których naruszenie prowadzi
do niechybnej zguby”
1
. Na znaczenie decyzji w procesie dowodzenia
kładziono wówczas szczególny nacisk, akcentując, że powinna być ona
„jasna, całkowita, nigdy połowiczna”. Powzięte decyzje należało realizować konsekwentnie, bez zmieniania „[...] przy pierwszej wyłaniającej
się trudności [...] mimo że poczucie odpowiedzialności podsuwa nowe,
rzekomo lepsze rozwiązanie. Prowadzenie bitwy polega na energicznym, nieustępliwym i konsekwentnym wykonywaniu decyzji rozsądnej,
a nie na poszukiwaniu najrozsądniejszej i najidealniejszej”
2
.
W 1939 roku gen. W. Anders był najdłużej dowodzącym brygadą kawalerii spośród wszystkich dowódców wielkich jednostek tego
rodzaju broni. Wielką jednostką kawalerii dowodził od 13 paździer-
1
Encyklopedia wojskowa, red. O. Laskowski, t. 2, Warszawa 1932, s. 308.
2
Ogólna instrukcja walki, Warszawa 1931, s. 7.31
nika 1926 r., czyli niemal trzynaście lat
3
. Ten oficer rezerwy kawalerii rosyjskiej, który z wyróżnieniem ukończył wojenny kurs Szkoły
Sztabu Głównego, po niezwykle udanym okresie dowodzenia pułkiem
kawalerii w czasie wojny polsko-sowieckiej (1 Pułkiem Ułanów Wielkopolskich, późniejszym 15 Pułkiem Ułanów Poznańskich, który jako
jeden z pięciu pułków kawalerii został odznaczony przez marszałka
Piłsudskiego Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari 22 kwietnia
1921 r.), został skierowany na studia w École Supérieure de Guerre
w Paryżu. W czasie studiów dał się poznać jako „rasowy kawalerzysta”
szukający napoleońskich, manewrowych rozwiązań w poszczególnych
zadaniach i ćwiczeniach. Jako namiętny czytelnik dzieł gen. Huberta
Camona zupełnie dobrze opanował napoleońskie systemy prowadzenia
bitwy poprzez natarcie obchodzące lub natarcie z położenia środkowego, pamiętając, że miejscem uderzenia masy przełamującej powinien
być punkt styku skrzydła najbliższego znanej linii odwrotu przeciwnika ze środkiem ugrupowania
4
. Dalekim, lecz jakże dojrzałym owocem
tych studiów była bitwa II Korpusu Polskiego o Ankonę, będąca twórczym powieleniem klasycznego napoleońskiego wzorca manewrowego
rozgrywania bitwy.
Po powrocie z Paryża w 1923 r. ppłk W. Anders został odkomenderowany z dniem 1 lutego 1924 r. do Biura Ścisłej Rady
Wojennej, gdzie przez sześć miesięcy znajdował się w dyspozycji szefa Biura
5
. Od 16 lipca 1924 r. pełnił służbę na stanowisku
I oficera sztabu Generalnego Inspektora Kawalerii gen. broni Tade-
3
Generał Anders był wśród dowódców wielkich jednostek kawalerii najdłużej
dowodzącym brygadą kawalerii. Do tego swoistego rekordu zbliżyło się jedynie
trzech generałów dowodzących nieprzerwanie 12 lat: gen. bryg. Adolf Waraksiewicz
(1920–1932), gen. bryg. Stanisław Grzmot-Skotnicki (1927–1939) i gen. bryg. Marian
Przewłocki (1927–1939).
4
Informację tę zawdzięczam dr. Zbigniewowi Wawrowi, któremu składam
serdeczne podziękowania za udostępnienie wyników badań.
5
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych (Dz. Pers. MSWojsk.) nr
11 z 10 lutego 1924 r.32
usza Rozwadowskiego, czyli de facto szefa sztabu tego Inspektoratu
6
.
W latach 1924–1925 Anders brał udział w pracach nad reorganizacją
polskiej kawalerii. Był również członkiem komisji powołanej do opracowania regulaminu kawalerii i instrukcji walki wielkich jednostek.
1 grudnia 1924 r. ppłk SG Anders otrzymał awans do stopnia puł-
kownika Sztabu Generalnego ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924 r.
i drugą lokatą
7
. Jako szef sztabu Generalnego Inspektora Kawalerii
uczestniczył w większości prac sztabowych, studiów analitycznych,
gier wojennych oraz manewrów. Najważniejszymi ćwiczeniami,
w których organizacji brał udział, były manewry kawaleryjskie na Wo-
łyniu, przeprowadzone w sierpniu 1925 r. pod kierunkiem Generalnego
Inspektora Kawalerii. Kierownikiem manewrów, a zarazem głównym
rozjemcą był gen. Tadeusz Rozwadowski, natomiast płk. Andersowi
powierzono funkcję szefa sztabu kierownictwa ćwiczeń.
Manewry odbywały się w rejonie Dubno–Brody, w miejscu, gdzie
na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. rozegrała się bitwa pod Brodami.
Trzydniowe manewry wykazały przewagę wielkich jednostek kawalerii – mniejszych liczebnie, lecz dysponujących znacznie większymi
środkami technicznymi – nad gorzej uzbrojonymi masami kawalerii.
Wysoko oceniono wyszkolenie bojowe oddziałów oraz współdziałanie nowych jednostek z kawalerią. Znacznie gorzej wypadło dowodzenie na szczeblu operacyjnym8
. Za całokształt działań związanych
6
Etat sztabu Generalnego Inspektora Jazdy określał Dodatek Tajny Nr 18 do
Dziennika Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych (Dz. Rozk. MSWojsk.) nr 36
z 13 września 1921 r., poz. 164; organizację i zakres działania – Dodatek Tajny Nr 29
do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 50 z 20 grudnia 1921 r., poz. 221.
7
Dz. Pers. MSWojsk. nr 131 z 17 grudnia 1924 r.
8
Manewry odegrały również dużą rolę propagandową jako pokaz siły i sprawności
odrodzonego po latach zaborów Wojska Polskiego. Archiwum Akt Nowych, Oddział
II Sztabu Generalnego (Głównego), sygn. 617.81, Informacje o manewrach w Polsce
ukazujące się w prasie zagranicznej; Z. Przyjałkowski, Organizacja współczesnych
manewrów. Manewry w 1925 r. na Wołyniu i Pomorzu, „Bellona” 1925, t. 18, s. 181;
S. Rowecki, Nasze manewry tegoroczne, ibidem, t. 19, s. 362–371. Szerzej na temat
manewrów: J.S. Tym, Kawaleria w operacji i w walce. Koncepcje użycia i wyszkolenie
kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1921–1939, Warszawa 2006,
s. 349–356.33
z zaplanowaniem, organizacją, przeprowadzeniem i podsumowaniem
manewrów wołyńskich płk Anders został wyróżniony w rozkazie pochwalnym Generalnego Inspektora Kawalerii i rozkazie pochwalnym
szefa Sztabu Generalnego oraz odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski
9
. W 1925 r. uzyskał też bardzo dobrą opinię
bezpośredniego przełożonego, gen. T. Rozwadowskiego
10
.
Po przewrocie majowym, w czasie
którego płk Anders pełnił funkcję szefa sztabu wojsk strony rządowej, wraz
z pozostałymi członkami dowództwa wojsk
rządowych został internowany
11
. Od 12
czerwca 1926 r. Anders został przeniesiony do
kadry oficerów kawalerii z pozostawieniem
w dyspozycji szefa Sztabu Generalnego
12
.
W tym czasie prawdopodobnie przebywał
na przymusowym urlopie. W lipcu, wraz
z 18 innymi oficerami Sztabu Generalnego,
został wezwany do stawienia się u marszał-
ka Józefa Piłsudskiego
13
. Efekt odprawy był
pozytywny i 13 października 1926 r. płk SG
9
Dz. Pers. MSWojsk. nr 123 z 20 listopada 1925 r. Jako ciekawostkę ilustrującą
ówczesne podejście do kwestii nagród zaszczytnych można dodać, że odznaczeni
otrzymywali dyplomy i odznaki orderu po wpłaceniu na konto Kapituły Orderu
Odrodzenia Polski za pośrednictwem Pocztowej Kasy Oszczędnościowej stosownej
kwoty, która dla Krzyża Oficerskiego wynosiła wówczas 25 zł.
10
Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Kolekcja Generałów i Osobistości,
Władysław Anders, Lista kwalifikacyjna za 1925 r.
11
CAW, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, sygn. I.300.1.484, Komisja
Likwidacyjna gen. broni Żeligowskiego, Lista oficerów którzy zostali internowani po
zamachu majowym.
12
Dz. Pers. MSWojsk. nr 24 z 23 czerwca 1926 r.
13
CAW, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ), sygn. I.302.1.2, Odprawa
oficerów Sztabu Generalnego – wezwanie do Szefa Sztabu z 12 lipca 1926 r.
Gen. W. Anders i płk Gustaw Paszkiewicz internowani podczas przewrotu majowego. Wilanów 1926 r.
CAW, kol. 60/4434
Władysław Anders został mianowany dowódcą 2 Samodzielnej Brygady
Kawalerii, której dowództwo znajdowało się w Równem na Wołyniu
14
.
Jako dowódca tej brygady Anders dał się poznać jako dobry organizator
procesu szkolenia, a szczególnie doskonalenia oficerów w dowodzeniu
pododdziałami i oddziałami. Celował w organizacji dla oficerów sztabowych ćwiczeń, które cechował duży rozmach i wyraźnie zarysowany cel taktyczny o wymiarze operacyjnym. Ćwiczenia te, rozgrywane
bardzo często w terenie, stanowiły najbardziej efektywną formę doskonalenia korpusu oficerskiego, będąc połączeniem studium taktycznego
i kwatermistrzowskiego. Pozwalały konfrontować podjęte wcześniej
na podstawie mapy decyzje z faktycznymi warunkami terenowymi
i atmosferycznymi. Ich dodatkowym plusem było to, że niejednokrotnie kolejne zadania oficerowie musieli rozwiązywać pod presją czasu
w warunkach mniejszego bądź większego zmęczenia.
Poza dowodzeniem brygadą płk W. Anders brał udział w grach wojennych organizowanych przez najwyższe władze wojskowe – zarówno
przez Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, gdzie kierownikiem ćwiczeń był marszałek Józef Piłsudski, jak i przez inspektorów armii. Jego
brygada nie brała jednak udziału w organizowanych w pierwszej po-
łowie lat trzydziestych kawaleryjskich ćwiczeniach doświadczalnych.
W lipcu 1934 r., już w stopniu generała brygady
15
, Anders wziął udział
w grze wojennej przeprowadzonej przez marszałka Józefa Piłsudskiego
w Wilnie. W trakcie rozgrywki wyróżnił się tak dalece, że do pamiątko-
14
Dz. Pers. MSWojsk. nr 46 z 25 października 1926 r. 15 kwietnia 1930 r. w ramach
ostatniej fazy przeprowadzonej wówczas reorganizacji wielkich jednostek kawalerii płk
W. Anders przeniósł dowództwo brygady z Równego do czasowego miejsca postoju
w Krzemieńcu, a 18 listopada 1931 r. – do docelowego miejsca stacjonowania
w Brodach. CAW, Kresowa Brygada Kawalerii, sygn. I. 314.18.1, Dodatek do rozkazu
nr 7 z 11 kwietnia 1930 r.; Rozkaz nr 9 z 10 maja 1930 r.; Rozkaz nr 12 z 14 listopada
1931 r.; Rozkaz nr 13 z 7 grudnia 1931 r.
15
Decyzję o awansowaniu płk. dypl. W. Andersa do stopnia generała brygady
marszałek Józef Piłsudski podjął 13 grudnia 1933 r. Zob. W. Jędrzejewicz, J. Cisek,
Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego, t. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków 1994, s. 392.
Zezwalała ona na nałożenie oznak nowego stopnia przed 1 stycznia 1934 r. Dz. Pers.
MSWojsk. nr 14 z 18 grudnia 1933 r.35
wego zdjęcia na zakończenie gry zasiadł po prawej stronie marszałka,
który stwierdził w opinii, że gen. Anders „[...] ma dar jasnego myślenia,
w decyzjach przejawia rozwagę i logicznie rozumuje”
16
.
W chwili awansu do stopnia generała brygady Władysław Anders miał 41 lat. Był człowiekiem dojrzałym, w pełni ukształtowanym ofi-
cerem dyplomowanym z bogatą praktyką dowódczą, „sztabowcem o zacię-
ciu wybitnego dowódcy liniowego”
jak scharakteryzował jego sylwetkę
w swych wspomnieniach gen. Stanisław
Kopański
17
. Na tle innych dowódców
wielkich jednostek kawalerii jego awansu
z 1934 r. nie można traktować jako opóź-
nionego. Nastąpił on po siedmiu latach
dowodzenia brygadą kawalerii. Spośród
ówczesnych dowódców wielkich jednostek kawalerii wcześniej od niego awansował jedynie Stanisław Grzmot-Skotnicki,
posiadający doświadczenie w dowodzeniu wielką jednostką kawalerii
z czasu wojny, kiedy Władysław Anders był dowódcą pułku.
W 1935 r. generał Anders wraz ze swym sztabem oraz oddziałami brygady, wziął udział w jednym z najważniejszych ćwiczeń mię-
dzybrygadowych, którego kierownictwo objął osobiście nowy Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, gen. dyw. Edward Śmigły-Rydz. Ćwiczenie, przeprowadzone w dniach 26 sierpnia – 1 września 1935 r.,
opatrzone było kryptonimem „Sokal”, a jego celem było sprawdzenie
w praktyce projektu „Wskazówek do użycia i działania sztabów
w.j.kaw. [wielkich jednostek kawalerii] w polu”, organizacji i dzia-
16
Z. Szyszko-Bohusz, Generał Anders [w:] J.L. Englert, K. Barbarski, Generał
Anders, Londyn 1989, s. 12.
17
S. Kopański, Moja służba w Wojsku Polskim 1917–1939, Londyn 1965, s. 305.
Gen. bryg. Władysław Anders.
CAW, kol. 77/18/136
łania łączności w kawalerii zgodnie z założeniami „Instrukcji użycia
i działania łączności w kawalerii”, organizacji i działania służb zgodnie
z ustaleniami projektu „Regulaminu kwatermistrzowskiego” wprowadzonych w 1934 r., a także sprawdzenia w praktyce zasadności wprowadzenia projektowanych struktur pododdziałów pionierów. Ocenie
poddano w nim przede wszystkim sztaby dwóch sformowanych doraźnie dla potrzeb ćwiczenia wielkich jednostek kawalerii o stanach
wojennych. W omówieniu ćwiczenia zarówno sztab brygady, jak
i wojska dowodzone przez gen. W. Andersa uzyskały dobre oceny. Dobrze oceniono system łączności, przemieszczanie się sztabu w dwóch
rzutach oraz wybór i organizację kolejnych miejsc postoju dowódcy.
Kierownictwo ćwiczenia uznało, że sztab brygady zdołał w dużej mierze zastosować z korzyścią „Wskazówki do użycia i działania sztabów
w. j. kaw. w polu”, zwłaszcza w zakresie działania poszczególnych organów Kwatery Głównej, podziału kompetencji oraz techniki rozkazodawczej, do czego nie był zdolny sztab strony przeciwnej. W sprawozdaniu stwierdzono też, że technika dowodzenia oraz system dzia-
łania sztabu, oparte na kilkuletnich doświadczeniach i zaproponowane
w projekcie „Wskazówek” są dostosowane do potrzeb kawalerii. Ponadto ćwiczenie dowiodło, że rozwiązania przyjęte w zakresie organizacji i działania łączności są wystarczające pod warunkiem, że środki
łączności będą wykorzystywane celowo i równolegle, czyli zgodnie
z instrukcją z 1934 r. Mając to na uwadze, autorzy sprawozdania wskazali na konieczność metodycznego szkolenia sztabów wielkich jednostek kawalerii oraz wprowadzenia „Wskazówek” do ćwiczeń organizowanych przez Wyższą Szkołę Wojenną
18
.
W następnym roku gen. Anders wraz ze sztabem swej brygady oraz
oddziałami łączności wziął udział w ćwiczeniach szkieletowych zorganizowanych przez Wyższą Szkołę Wojenną. W opinii przekazanej
ppłk. dypl. Stanisławowi Kopańskiemu przez ówczesnego wykładowcę taktyki ogólnej, ppłk. dypl. Stefana Mossora, gen. Anders osiągnął
18
Szerzej na temat ćwiczenia: J. S. Tym, op.cit., s. 370–376.37
„[...] spośród powołanych na ćwiczenia najlepsze wyniki w pobieraniu
decyzji i współpracy ze sztabem”
19
.
Należy podkreślić, że ćwiczenia szkieletowe, mające wbrew pozorom duży zasób realizmu, dawały zbliżony do prawdziwego obraz
procesu dowodzenia, zwłaszcza w przypadku funkcjonowania systemu dowodzenia w obrębie wielkiej jednostki. Użycie zarówno pododdziałów łączności, jak i wybranych sił i środków innych pododdzia-
łów, zwłaszcza tyłowych, pozwalało urealnić przyjmowane kalkulacje
czasowo-przestrzenne, korygując je w oparciu o faktyczne możliwości
pododdziałów, uzbrojenia i sprzętu.
Na przełomie marca i kwietnia 1937 r. nastąpiły zmiany w składzie
wielkich jednostek kawalerii, a z dniem 1 kwietnia 1937 r. 2 Samodzielna Brygada Kawalerii zmieniła nazwę na Kresową Brygadę Kawalerii
i z trzypułkowej stała się czteropułkową
20
. Po zreorganizowaniu brygady gen. Władysław Anders 13 kwietnia 1937 r. został wyznaczony na
stanowisko dowódcy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii z miejscem
19
S. Kopański, op.cit., s. 244.
20
Dodatek Tajny nr 3 do Dz. Rozk. MSWojsk. z 26 marca 1937 r., poz. 19.
Gen. Edward Śmigły-Rydz przyjmuje delegację 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii z gen. W. Andersem na czele. 10 czerwca 1936 r. CAW,
kol. 68/40538
postoju dowództwa w Baranowiczach. Stanowisko to objął 4 maja
1937 r.
21
Nowogródzka Brygada Kawalerii, jako jedyna wielka jednostka
kawalerii, nie brała udziału w ćwiczeniach międzydywizyjnych od
1934 r.
22
W związku z tym w wytycznych do przeprowadzenia letniej
koncentracji w 1937 r. gen. Anders nakazał położyć bardzo silny nacisk
na odtwarzanie rzeczywistości wojennej, jak ówcześnie określano zachowanie realizmu pola walki, powodujący silne przeżycia psychiczne
u żołnierzy (np. okrążenie przez nieprzyjaciela lub atak z zaskoczenia),
a nadzór nad przestrzeganiem tego zalecenia powierzono rozjemcom.
Przerwy w czasie ćwiczeń miały być zarządzane tylko wówczas, gdy
odpowiadało to nakazowi zachowania realizmu pola walki lub gdyby
zaszła konieczność przerwania nienaturalnie prowadzonego ćwiczenia. Szczególna uwaga miała być zwrócona na właściwą organizację
obrony przeciwpancernej i przeciwlotniczej we wszystkich rodzajach
działań taktycznych. Generał Anders nakazał również, aby problematykę oddziałów tyłowych, zwłaszcza dowodzenia taborami, traktować
na równi z zagadnieniami taktycznymi, podkreślając, że „[...] brak
umiejętności w opanowaniu i dysponowaniu taborów, we wszystkich
przejawach walki i życia wojskowego, dyskwalifikuje przede wszystkim dowódcę oddziału”. Ponadto nakazał, aby „[...] wszelkie przejawy lenistwa, bierności, załamania się psychicznego czy też fizycznego
oraz unikania odpowiedzialności tępić bezwzględnie. W tym względzie
żądać przede wszystkim przykładu osobistego od wszystkich oficerów
i podoficerów”
23
.
23 marca 1939 r. w części polskich sił zbrojnych wprowadzona
została utajniona mobilizacja kartkowa obejmująca formacje i wielkie
21
CAW, Nowogródzka Brygada Kawalerii, sygn. I.314.20.4, Rozkaz ogólny nr 5
z 10 maja 1937 r.
22
CAW, Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk., sygn. I.300.22.140,
Referat pt.: „Ćwiczenie międzydywizyjne w r. 1939” z 23 listopada 1938 r.
23
CAW, Departament Kawalerii MSWojsk., sygn. I.300.30.145, Wytyczne
Dowództwa Nowogródzkiej Brygady Kawalerii dot. szkolenia na okres koncentracji
1937 r. z 26 lipca 1937 r.39
jednostki na obszarze Okręgu Korpusu IX oraz 26 Dywizję Piechoty
z Okręgu Korpusu IV. Ponadto rozpoczęto wzmacnianie stanów osobowych w dywizjach piechoty i brygadach kawalerii na pograniczu polsko-niemieckim. Równocześnie z zarządzeniem mobilizacji alarmowej
szef Sztabu Głównego, gen. bryg. Wacław Stachiewicz, zarządził sta-
łe dyżury i wprowadził stan czujności w siłach zbrojnych, w związku
z czym dowódcy jednostek mobilizujących wstrzymali udzielanie urlopów i odwołali z urlopów żołnierzy zawodowych.
Mobilizacja oddziałów Nowogródzkiej Brygady Kawalerii rozpoczęła się 23 marca o godz. 16.00. Nie objęła ona, dyslokowanego eksterytorialnie na terenie Okręgu Korpusu III, 3 pułku strzelców konnych
z Wołkowyska, który miał zmobilizować kilka oddziałów brygadowych,
w większości służb tyłowych. Mobilizacja pozostałych oddziałów brygady przebiegała sprawnie. Pułki ułanów dysponowały znaczną nadwyżką szeregowych, brakowało natomiast 29 oficerów do obsadzenia
wszystkich etatów wojennych. Te wakujące stanowiska oficerskie objęli podchorążowie starszego rocznika Szkoły Podchorążych Kawalerii
Centrum Wyszkolenia Kawalerii, którzy 25 marca przybyli do oddzia-
łów brygady. Przystąpiono do poboru koni, wozów i uprzęży
24
. Spośród
elementów służb tyłowych podczas mobilizacji marcowej wystawiono
park intendentury, pluton parkowy uzbrojenia, 5 kolumn taborowych
(w tym 2 kolumny wozów jednokonnych) oraz pocztę polową
25
.
W dniach 25–28 marca 1939 r. zmobilizowane oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii przybyły na Mazowsze w rejon Sierpca, a brygada została podporządkowana gen. bryg. Emilowi Przedrzymirskiemu, przewidzianemu na dowódcę Armii „Modlin”.
W tym rejonie gen. Anders musiał zorganizować i zrealizować pokojowy program szkolenia oddziałów, aby osiągnęły one nakazany do-
24
E. Piwowarski, Przebieg i wyniki częściowej mobilizacji alarmowej z 23 marca
1939 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1995, nr 1–2, s. 115.
25
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.3.21, T. Bartoszewski,
Sprawozdanie z działalności Nowogródzkiej Brygady Kawalerii w czasie kampanii
1939, Toruń 1947, s. 2–3.40
kumentami normatywnymi poziom wyszkolenia zapewniający użycie
w warunkach konfliktu zbrojnego. Sporym utrudnieniem było funkcjonowanie zmobilizowanych oddziałów w warunkach gospodarki pokojowej, które przysparzało wielu problemów organom kwatermistrzowskim brygady. Dowódca 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich płk dypl.
Ludwik Schweizer wspominał, że w okresie pobytu w rejonie Sierpca
gen. Anders dwukrotnie zorganizował i przeprowadził ćwiczenia aplikacyjne dotyczące planowanego użycia brygady w rejonie DziałdowoLidzbark
26
.
Armia „Modlin” otrzymała zadanie osłony szlaków prowadzących
z Prus Wschodnich na Warszawę i Płock, rozpoznania sił przeciwnika
działającego w tym rejonie, opóźniania jego marszu i w ostateczności
odejścia na linię Wisła–Narew. Nowogródzkiej Brygadzie Kawalerii
wyznaczono zadanie osłony kierunku Lidzbark–Płock. Przeprowadzone przez sztab brygady rozpoznanie terenu i analiza powierzonego zadania wykazały, że ze względu na szerokość odcinka przekracza
ono możliwości brygady. Zastrzeżenia te gen. Anders zgłosił dowódcy
armii, który oświadczył, że odcinek brygady nie może ulec zmniejszeniu. Wobec tego gen. Anders zdecydował się wysunąć oddziały na linie
rzeki Działdówki, Lidzbarka i rzeki Brynicy
27
. Nocą z 7 na 8 lipca oddziały te przeszły w rejon Działdowo–Lidzbark zajmując wyznaczone
odcinki obrony i przystępując do rozbudowy inżynieryjnej punktów
oporu poszczególnych szwadronów. Brygada, znajdująca się na lewym
skrzydle armii, otrzymała odcinek obrony szerokości niemalże 40 km,
co przekraczało możliwości nawet czteropułkowej brygady kawalerii
wzmocnionej dwoma batalionami piechoty
28
.
Należy podkreślić, że większość brygad kawalerii została rozmieszczona w przyjętym dla związków operacyjnych ugrupowaniu kordono-
26
L. Schweizer, Wojna bez legendy, Kirkcaldy 1943, s. 14.
27
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.3.21, T. Bartoszewski,
„Sprawozdanie ...”, s. 3–4.
28
Subiektywną lecz trzeźwą ocenę tej sytuacji i przyjętego ugrupowania przedstawił
L. Schweizer, op.cit., s. 16–22.41
wym, zajmując miejsce obok dywizji piechoty, zazwyczaj na drugorzędnych kierunkach. Stawiało je to w roli wielkich jednostek piechoty,
której nie mogły wypełnić
29
.
Analiza użycia samodzielnej kawalerii w czasie kampanii wrze-
śniowej prowadzi do wniosku, że wdrożona wówczas koncepcja użycia wielkich jednostek kawalerii nie była dostatecznie przemyślana
przez ówczesnych planistów Sztabu Głównego. Zaprzepaszczono tym
samym dwudziestoletni dorobek rodzącej się polskiej doktryny kawaleryjskiej i zmuszono dowódców związków operacyjnych – armii
i grup operacyjnych – do posługiwania się doktryną kawaleryjską
sprzed 1914 r., której naczelne dowództwo nie respektowało.
Wprowadzony przez gen. Andersa podział sił w ugrupowaniu
brygady pod Działdowem i Lidzbarkiem wskazuje, że główny wysi-
łek skupił on na osłonie kierunku Lubawa–Lidzbark–Sierpc–Płock,
natomiast organizacja obrony Działdowa siłami 5 batalionu strzelców
i batalionu obrony narodowej „Mazury I” wskazuje na zamiar utrzymania łączności taktycznej z sąsiadem z prawej strony – 20 Dywizją Piechoty i jednocześnie osłony jej skrzydła. Podstawowym zadaniem brygady miały być działania opóźniające prowadzone przez pułki ułanów.
W rejonie Zieluń–Lubowidz ześrodkowano mobilny odwód brygady –
4 pułk strzelców konnych, 91 dywizjon pancerny oraz szwadron kolarzy, pozostające w gotowości do interwencji na całym odcinku obrony
brygady. Oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii były znacznie
wysunięte w stosunku do odcinka obrony 20 Dywizji Piechoty, który
miał zasadnicze znaczenie w ugrupowaniu armii.
Wobec znikomego nacisku przeciwnika oddziały brygady wytrwa-
ły w tym ugrupowaniu do 3 września. Wówczas 5 batalion strzelców
i batalion obrony narodowej „Mazury I” zostały wycofane pod
29
Marian Porwit oceniał: „Zatrzymanie niemieckich uderzeń [...] miało nastąpić
na frontach walki piechoty o sumarycznej długości 350–420 km. 6 brygad kawalerii
i dwa pułki siódmej miały osłonić odcinki długości 180 km”. M. Porwit, Komentarze do
historii polskich działań obronnych 1939 r., cz. 1, Plany i bitwy graniczne, Warszawa
1983, s. 117.42
Mławę, przechodząc do odwodu dowódcy 20 Dywizji Piechoty
i tym samym wychodząc spod dowództwa gen. Andersa. W dniach
2–3 września 4 pułk strzelców konnych i dywizjon 27 pułku ułanów
w ramach zgrupowania taktycznego dowodzonego przez zastępcę dowódcy brygady, płk. Kazimierza Żelisławskiego, a następnie dowódcę
4 pułku strzelców konnych, płk. Zygmunta Marszewskiego, prowadziły działania na prawym skrzydle brygady, opanowując Petrykozy
i Rywociny i wiążąc przeciwnika zagrażającego lewemu skrzydłu
20 Dywizji Piechoty. Następnie siły te zajęły stanowiska obronne na
linii Kuczbork–Chojnowo–Sarnowo.
3 września wieczorem Nowogródzka Brygada Kawalerii na rozkaz
dowódcy armii rozpoczęła wycofywanie się z zajmowanych pozycji
z zadaniem zajęcia pośredniej linii opóźniania w rejonie Bieżuń–Sierpc.
Zadania dla dowódców oddziałów brygady zostały postawione na odprawie o godz. 18.00. Tymczasem o godz. 22.00 gen. Anders otrzymał
rozkaz dowódcy armii, aby o świcie 4 września wykonał natarcie na
Petrykozy, na prawe skrzydło przeciwnika nacierającego na Mławę,
w celu ułatwienia odejścia oddziałów 20 Dywizji Piechoty. W tym
czasie 25 pułk ułanów opuszczał swój odcinek obrony w rejonie Lidzbarka. Po nim, o godz. 23.00, odszedł 26 pułk ułanów. Odejście tych
oddziałów ubezpieczał 27 pułk ułanów, którego pierwsze pododdziały
wyruszyły po północy, a ostatnie odeszły dopiero o świcie. Według badacza dziejów Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, Grzegorza Łukomskiego, sytuacja ta spowodowała, że „[...] zapanowało pewne zamieszanie decyzyjne, wiążące się z ogólną sytuacją i wyrażające się zmianami
rozkazów, często wykluczających się i nie zawsze osadzonych w istniejących realiach”
30
.
Szczegółowa analiza sytuacji Armii „Modlin” w nocy z 3 na 4 wrze-
śnia 1939 r. wskazuje wyraźnie, że dwa rozkazy gen. Przedrzymirskiego dla Nowogródzkiej Brygady Kawalerii wykluczały się nawzajem.
30
J. Jarząbkiewicz, G. Łukomski, Nowogródzka Brygada Kawalerii 1920–1939,
Poznań 2000, s. 201.43
Według pierwszego z nich oddziały brygady miały do rana osiągnąć
rejon Bieżuń–Sierpc wykonując marsz ubezpieczony na odległość
40–50 km. Natomiast kolejny rozkaz powodował, że część oddziałów
brygady powinna, po pokonaniu około 30 km, uderzyć na przeciwnika w
Petrykozach. W sytuacji marszu odwrotowego gen. Anders chcąc wykonać rozkaz z godz. 22.00, powinien zatrzymać oddziały i zawrócić część
z nich. Wykonanie natarcia na Petrykozy spowodowałoby, że 4 wrze-
śnia nad ranem brygada byłaby rozrzucona na przestrzeni kilkunastu
kilometrów w niekorzystnym wobec przeciwnika ugrupowaniu. Naruszona została w tym przypadku podstawowa zasada mówiąca, że prze-
łożony zobowiązany jest przekazywać podwładnym ich zadania w czasie umożliwiającym ich wykonanie.
Sprawa wykonania rozkazu natarcia na Petrykozy pozostaje nierozwiązana
31
. Najprawdopodobniej w ówczesnym położeniu gen. Anders
wydał części sił rozkazy podjęcia akcji zaczepnej w nakazanym przez
dowódcę armii kierunku. Dlatego być może rację miał kwatermistrz
brygady, kpt. dypl. Tadeusz Bartoszewski, który osiem lat później
stwierdził, że „działanie to zarządzone zbyt późno i wykonane słabymi
siłami, gdyż dowódca Armii nie zezwolił na użycie innych oddziałów,
nie przynosi spodziewanych rezultatów, gdyż w międzyczasie 20 DP
nie wytrzymuje uderzenia i rozpoczyna odwrót”
32
.
4 września gen. Anders otrzymał kolejny rozkaz od dowódcy Armii
„Modlin” z godz. 11.30, z którego wynikało, że ma on objąć dowództwo Grupy Operacyjnej „Tadeusz” (w składzie: 8 i 20 Dywizja Piechoty, Nowogródzka Brygada Kawalerii oraz obsady przedmość Płocka
i Wyszogrodu, z zadaniem wyprowadzenia „[...] w jak najlepszym stanie wojska grupy na przedmościa Modlina i Płocka”, przy czym pie-
31
Z. Gnat-Wieteska, 27 Pułk Ułanów im. Króla Stefana Batorego, Warszawa
1992, s. 22; idem, 4 Pułk Strzelców Konnych Ziemi Łęczyckiej, Pruszków 1995, s. 26;
T. Jurga, W. Karbowski, Armia „Modlin” 1939, Warszawa 1987, s. 127.
32
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.3.21, T. Bartoszewski, „Sprawozdanie ...”, s. 8.44
chota miała opóźniać marsz przeciwnika na Modlin, a kawaleria – na
Płock. Generał miał zorganizować tymczasowe dowództwo i ośrodek
łączności grupy
33
.
W związku z tym dowództwo Nowogródzkiej Brygady Kawalerii
przejął dotychczasowy zastępca dowódcy brygady, płk Kazimierz Żelisławski. Szef sztabu brygady, mjr dypl. Adam Sołtan objął obowiązki
szefa sztabu Grupy Operacyjnej „Tadeusz”, a zwolnione przez niego
stanowisko zajął dotychczasowy kwatermistrz brygady kpt. dypl. Tadeusz Bartoszewski. Po południu 4 września gen. Anders wraz z mjr. dypl.
Adamem Sołtanem i kpt. dypl. Pawłem Gilem pojechał samochodem
w kierunku Mławy, aby zapoznać się z aktualnym położeniem oddzia-
łów piechoty. Generał zdołał dotrzeć do Raciąża, gdzie zorientował
się, że obie dywizje piechoty nie są zdolne do prowadzenia dalszych
działań. W tym położeniu, obawiając się, aby przeciwnik nie przeciął
drogi odwrotu jego brygadzie, wysłał towarzyszących mu oficerów do
dowództwa Nowogródzkiej Brygady Kawalerii z zadaniem natychmiastowego oderwania się od przeciwnika i przejścia całością sił do
Płocka. Sam udał się bezpośrednio do Płocka, aby wydać zarządzenia
do organizacji obrony i przejęcia wycofujących się oddziałów piechoty. Po drodze samochód generała został zaatakowany przez samoloty
przeciwnika. Odłamki bomb uszkodziły auto, a generał został ranny
w krzyż. Po naprawieniu pojazdu, w nocy z 4 na 5 września, udało mu
się dotrzeć do Płocka, gdzie w szpitalu założono mu opatrunek gipsowy. W tym stanie gen. Anders objął dowodzenie swą macierzystą brygadą, rezygnując, w porozumieniu z dowódcą armii, z dowództwa Grupy Operacyjnej „Tadeusz” i utworzenia jej ośrodka łączności. W tym
czasie oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii osiągnęły Płock
i przystąpiły do organizacji obrony przedmościa i dozorowania Wisły
na odcinku Świniary–Radziwie.
Rozkaz gen. Przedrzymirskiego mówił: „[...] z powodu przez lotnictwo ciągle dezorganizowanej sieci łączności [...] Gen. Andersa prze-
33
T. Jurga, W. Karbowski, op.cit., s. 127.45
suwam do Raciąża, skąd będzie mógł bardziej bezpośrednio dowodzić
nie tylko swoją brygadą, lecz i zgrupowaniem obu dywizji piechoty
i przypilnuje możliwego utrzymania ich na kierunku Modlin, na czym
mi zależy”
34
. Oznacza to, że gen. Anders miał zorganizować kwaterę
główną i ośrodek łączności Grupy Operacyjnej „Tadeusz” w Raciążu,
podczas gdy oddziały 8 i 20 Dywizji Piechoty w zamyśle dowódcy armii miały skupić się przede wszystkim w rejonie Ciechanowa. Kierunek na Raciąż miały osłonić oddziały 20 Dywizji Piechoty. Tymczasem
gen. Anders napotkał oddziały piechoty częściowo rozbite w odwrocie
na Wisłę, bez funkcjonującego systemu dowodzenia. Trudno nie ulec
wrażeniu, że nie istniała wówczas możliwość koordynacji ich wycofania na Modlin, tym bardziej, że gen. Anders nie posiadał sił i środków
do podjęcia takich działań. Generał otrzymał zadanie, którego próba
wykonania w położeniu wytworzonym 4 września powodowała, że musiałby ogołocić dowództwo swojej macierzystej brygady, przesuwając
je z Sierpca do położonego 31 km na wschód Raciąża, odległego od
Płocka o 44 km. Stawiając takie zadanie gen. Przedrzymirski powinien zapewnić wykonawcy siły i środki umożliwiające jego wykonanie,
tymczasem postawił on gen. Andersa w sytuacji, w której zadania tego
nie mógł wykonać bez narażenia systemu dowodzenia Nowogródzkiej
Brygady Kawalerii na destrukcję oraz utratę środków łączności, które
miały zostać przebazowane na odcinek wówczas zagrożony już przez
przeciwnika. Zadanie to powinno zostać postawione gen. bryg. Marianowi Przewłockiemu, stojącemu na czele dowództwa dyspozycyjnej
grupy operacyjnej kawalerii, która posiadała etatowe siły i środki do
organizacji sprawnego systemu dowodzenia. Została ona jednak przekazana przez Naczelnego Wodza dowódcy Armii „Modlin” dopiero
wieczorem 4 września 1939 r., a więc po fiasku misji gen. Andersa.
Autorzy monografii Armii „Modlin” twierdzą, że gen. Anders odnosił się niechętnie i lekceważąco do swego przełożonego, gen. Przedrzymirskiego. Nie oznacza to jednak, jak sugerują ci autorzy, że gen.
34
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1, Kampania wrześniowa,
cz. 2, Londyn 1959, s. 386.46
Anders lekceważył rozkazy przełożonego i wszczął z nim scysję
35
.
Służba wojskowa obu generałów w pewnym stopniu przebiegała podobnie. Starszy od Andersa o prawie siedem lat generał Przedrzymirski
miał ośmioletnie doświadczenie w dowodzeniu piechotą, które pomogło mu w pracach nad modernizacją artylerii i zarazem poszerzyło jego
horyzonty operacyjno-taktyczne. Od kwietnia 1927 r. do marca 1939 r.
piastował stanowisko szefa Departamentu Artylerii Ministerstwa Spraw
Wojskowych. Tymczasem gen. Anders od 13 października 1926 r. przez
niemalże trzynaście lat nieprzerwanie dowodził wielką jednostką kawalerii. Współpraca tych dwóch generałów – Andersa, dowódcy liniowego z ogromnym stażem dowodzenia i sztabowca Przedrzymirskiego,
w tym ułożenie poprawnych relacji na linii przełożony – podwładny, stanowiło zapewne duży problem. Trudno dziś ustalić przyczyny
wzajemnej niechęci obu generałów. Ważne z punktu widzenia analizy
i oceny procesu dowodzenia porównanie organizacji pracy i atmosfery
panującej w sztabie Armii „Modlin” i sztabie Nowogródzkiej Brygady
Kawalerii wskazuje na odmienne charaktery generałów dowodzących
tymi związkami
36
.
Oceniając dowodzenie gen. Andersa w pierwszej fazie kampanii
wrześniowej trzeba pamiętać, że zadania prowadzenia walk opóźniają-
cych na drugorzędnych kierunkach taktycznych, na skrzydłach związków operacyjnych, nie przystawały do charakteru kawalerii i prowadziły do jej bezużytecznego wyniszczenia. Z tego punktu widzenia nie
dziwi postawa dowódcy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, którego
dowodzenie w tej fazie kampanii wrześniowej część badaczy przedmiotu krytykuje, nie analizując głębiej istoty problemu.
Nowogródzka Brygada Kawalerii pozostała w rejonie Płocka aż do
8 września 1939 r., stanowiąc nadal zachodnie skrzydło Armii „Mo-
35
T. Jurga, W. Karbowski, op.cit., s. 128, przypis 27.
36
Na ten temat wypowiadał się także szef Oddziału III Sztabu Armii „Modlin”.
I. Wądołkowski, Z relacji o organizacji i działaniach Armii „Modlin”, [w:] Wrzesień
1939 w relacjach i wspomnieniach, wybór i oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, Warszawa 1989, s. 262–279.47
dlin”. Odcinek odpowiedzialności gen. Andersa został 6 września rozszerzony od Dobrzynia aż do Czerwińska włącznie (szerokość dozorowanego odcinka Wisły wynosiła 75 km). Jednocześnie gen. Anders
nawiązał kontakt i współpracę taktyczną z podporządkowanym dowódcy Armii „Pomorze” 19 pułkiem piechoty obsadzającym przedmoście
Włocławka. W sztabie Naczelnego Wodza zastanawiano się wówczas
czy nie przydzielić Nowogródzkiej Brygady Kawalerii do Armii „Pomorze” o czym świadczy rozmowa juzowa szefa sztabu Naczelnego
Wodza gen. bryg. Wacława Stachiewicza z dowódcą Armii „Modlin”
z godzin popołudniowych 8 września, a także rozmowa juzowa dowódcy powołanej tego dnia Armii „Warszawa” gen. dyw. Juliusza Rómmla z gen. Przedrzymirskim37
. Tego dnia wieczorem brygada, na rozkaz gen. Przedrzymirskiego, przekazała przedmoście Płocka i odeszła
wzdłuż lewego brzegu Wisły do Puszczy Kampinoskiej z zadaniem
przejścia do odwodu Armii „Modlin” na jej prawym skrzydle. W trakcie tego przemarszu 9 września wieczorem brygada została zatrzymana
w rejonie Modlin–Kazuń, a jej oddziałom nakazano zawrócić w rejon
Wyszogrodu. Ważyła się wówczas decyzja dotycząca użycia brygady
na lewym brzegu Wisły bądź we współdziałaniu z odchodzącymi na
Modlin jednostkami Armii „Łódź” bądź w ramach zwrotu zaczepnego Armii „Poznań” i „Pomorze”
38
. Jednak 10 września nad ranem gen.
37
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.1.4, Rozmowa juzowa gen.
Rómmla z gen. Przedrzymirskim z 8 września 1939 r.; J.L. Englert, K. Barbarski, op.cit.,
s. 188.
38
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.1.4, Rozmowa juzowa
gen. Rómmla z gen. Przedrzymirskim wieczorem 9 września 1939 r. Należy dodać, że
9 września 1939 r. marszałek Edward Rydz-Śmigły nakazał, aby Nowogródzka Brygada Kawalerii przeszła w Modlinie na prawy brzeg Wisły i wzdłuż niego przesunęła
się w kierunku Lublina, pozostając do dyspozycji Naczelnego Wodza. Ibidem, Rozkaz
Sztabu Naczelnego Wodza dla Generała Rómmla z 9 września 1939 r. Rozkaz ten wywołał zaskoczenie zarówno w sztabie Armii „Warszawa”, jak i w sztabie Armii „Modlin”, o czym świadczy rozmowa juzowa szefa sztabu Armii „Warszawa” płk. dypl.
Aleksandra Pragłowskiego z szefem sztabu Armii „Modlin” płk. dypl. Stanisławem
Grodzkim: „Mam do przekazania rozkaz Naczelnego Wodza. [...] Ten rozkaz jest dla
nas niespodzianką. [...] Jest niemożliwy bałagan rozkazodawczy odnośnie gen. Ander-48
Anders po zameldowaniu się u gen. Przedrzymirskiego w Rembertowie
otrzymał telefonicznie zadanie od dowódcy Armii „Warszawa”, gen.
dyw. Juliusza Rómmla, aby bezzwłocznie przejść do rejonu Wiązowny
„w myśl dopiero co otrzymanego rozkazu Naczelnego Wodza”
39
. Nie
mając łączności z zatrzymaną w trakcie marszu brygadą gen. Anders
udał się w rejon Modlina, aby odszukać swoje oddziały.
Należy zauważyć, że istotnym elementem kalkulacji dowódcy Armii „Poznań”, gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby, był udział Nowogródzkiej Brygady Kawalerii w planowanym zwrocie zaczepnym. 8 wrze-
śnia znajdowała się ona w rejonie Płocka, niecałe 50 km od pola bitwy.
10 września gen. Kutrzeba monitował Naczelnego Wodza o przydzielenie mu brygady
40
. Po przekroczeniu Wisły zadanie to stało się, w wyniku
świadomych poczynań gen. dyw. Juliusza Rómmla, nieaktualne. Generał Rómmel zaczął koncentrować w rejonie Falenica–Wiązowna–Stara
Miłosna–Jabłonna Grupę Operacyjną Kawalerii, w skład której weszły:
Nowogródzka Brygada Kawalerii, Wołyńska Brygada Kawalerii oraz
część Kresowej Brygady Kawalerii, dla osłony wschodniego brzegu
Wisły na południe od Warszawy. Oficer sztabu Naczelnego Wodza ppłk
dypl. Leopold Okulicki usiłował przekonać gen. Rómmla, aby powo-
łana przez niego Grupa współdziałała z Armią „Poznań” i „Pomorze”.
W dniu 11 września gen. Kutrzeba prosił gen. Rómmla o skierowanie
Nowogródzkiej Brygady Kawalerii na Skierniewice. Jednakże nowoutworzona Grupa Operacyjna Kawalerii pozostała na prawym brzegu
sa. Sam generał przybył przed chwilą do nas”. Ibidem, Rozmowa juzowa płk. Pragłowskiego z płk. Grodzkim z 10 września 1939 r., godz. 6.00.
39
Tak widzą to autorzy monografii Armii „Modlin”. Zob. T. Jurga, W. Karbowski,
op.cit., s. 237.
40
CAW, Materiały z Kampanii Wrześniowej, sygn. II.1.4, Telefonogram Armii
„Poznań” do Naczelnego Wodza z 10 września 1939 r. z godz. 12.45. Por. ibidem,
Telefonogram Armii „Poznań” do gen. Rómmla z 11 września 1939 r. z godz. 15.20;
ibidem, Rozmowa juzowa gen. Rómmla z gen. Przedrzymirskim z 10 września 1939 r. z
godz. 15.15; ibidem, Telefonogram Armii „Warszawa” do gen. Andersa z 10 września
1939 r. z godz. 22.00.49
Wisły, a 12 września jej dowódca gen. Anders montował już natarcie na
Mińsk Mazowiecki i Kałuszyn
41
.
Jak oceniał gen. T. Kutrzeba „Oddanie mi Nowogródzkiej BK było
ze wszech miar wskazane nie tylko dlatego, że zasiliłaby lewe skrzydło
nacierającej GO Knolla, jak też z prostej ogólnie znanej zasady, że do
bitwy należy siły zbierać, a nie odwrotnie, odśrodkowo odprowadzać.
Dziwiło mnie, że nie oddano mi BK Andersa, mimo że wiedziano – po
mojej rozmowie telefonicznej z szefem Sztabu [Naczelnego Wodza
– J.S.T.] – że idziemy do względnie dużej bitwy, bo aż dwóch armii”
42
.
W drugiej połowie września potencjał bojowy poszczególnych
brygad kawalerii uległ takiemu zmniejszeniu, że zaczęto łączyć je
w wyższe związki, aby umożliwić dalsze prowadzenie działań. Wobec
ewidentnych niedostatków kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego,
a zwłaszcza wprowadzenia wadliwego rozwiązania strukturalno-organizacyjnego, jakim były trzypułkowe wielkie jednostki, które nie posiadały odpowiedniej siły bojowej, w połowie września 1939 r. utworzono
41
Generał Rómmel wytłumaczył się następująco: „Wobec opóźnienia przybycia zezwolenia Naczelnego Wodza nie mogłem nakierować Bryg. Andersa z puszczy
kampinowskiej [tak w oryginale – J.S.T.] do bitwy pod Łowiczem”. Ibidem, Meldunek
Armii „Warszawa” dla Naczelnego Wodza z 11 września 1939 r. z godz. 15.00. Zob.
także: Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, Warszawa 1968, s. 656–657, 670,
683–685, 692, 751, 787–789. Ppłk dypl. L. Okulicki meldował szefowi sztabu Naczelnego Wodza gen. bryg. Wacławowi Stachiewiczowi: „Postępowanie Rómmla jest
konsekwentne, aby swoich towarzyszy, gen. Kutrzebę i Bortnowskiego, pozostawić
w najgorszych warunkach”. Polskie Siły Zbrojne..., t. 1, cz. 3, s. 232. Obszernie na ten
temat wypowiedział się Jerzy R. Godlewski w ostatnim rozdziale swego studium Bitwa
nad Bzurą, Warszawa 1973, s. 145–155. Zob. także: T. Kutrzeba, Wojna bez walnej
bitwy, Warszawa 1998, s. 285-286, 302-303 i 316; M. Porwit, op.cit., cz. 2, Odwrót
i katastrofa, Warszawa 1983, s. 169-170, 379-384; W. Rezmer, Armia „Poznań” 1939,
Warszawa 1992, s. 278-279. Pominięto tu wyrażoną po wojnie wybitnie subiektywną
i tendencyjną opinię gen. J. Rómmla, jakoby gen. W. Anders porzucił swe oddziały i nie
chciał wykonać rozkazów przełożonych. J. Rómmel, Za Honor i Ojczyznę. Wspomnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”, Warszawa 1958, s. 206-207. Por. J. Jarząbkiewicz, G. Łukomski, op.cit., s. 205-206; T. Jurga, W. Karbowski, op.cit., s. 263.
42
T. Kutrzeba, op.cit., s. 285.50
dwie grupy operacyjne kawalerii – gen. Abrahama i gen. Andersa
43
.
Obowiązki dowódcy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii objął dotychczasowy zastępca dowódcy brygady płk Kazimierz Żelisławski, natomiast szefem sztabu Grupy Operacyjnej Kawalerii został dotychczasowy szef sztabu brygady, mjr dypl. Adam Sołtan.
Zadanie grupy precyzował powołujący ją rozkaz operacyjny dowódcy Armii „Warszawa”. Miała ona „trzymać brzeg rzeki Wisły od
Warszawy wył. po rz. Promnik wył. Śledzić npla z obszaru Maciejowic.
Ale uderzenie grupy op. kawalerii na południe mogłoby nastąpić dopiero za moją zgodą”. Ponadto gen. Rómmel nakazał utrzymać łączność
z oddziałami grupy gen. Zulaufa w rejonie lasów Zielonka oraz z oddziałami Armii „Modlin” „[...] w kierunku na węzeł dróg Stanisławów”, a jednocześnie uwzględnić możliwość wykonania uderzeń dla
odciążenia tych wojsk. Generał Rómmel akcentował w rozkazie „nade
wszystko idzie o to, żeby grupa operacyjna się zebrała i uporządkowa-
ła. Unikać działań oderwanych i angażować się całością sił na małym
froncie”
44
.
12 września rano dowódca Armii „Warszawa” nakazał grupie przeprowadzenie rozpoznania na Kałuszyn oraz przez Mińsk Mazowiecki
na Dobre „[...] aby uzyskać realny obraz położenia w trójkącie Warszawa–Węgrów, Warszawa–Maciejowice”
45
. Tego samego dnia w godzinach popołudniowych gen. Rómmel wydał rozkaz operacyjny na
13 września. O świcie Grupa gen. bryg. Juliusza Zulaufa oraz Grupa Operacyjna Kawalerii gen. Andersa miały wykonać uderzenie w ogólnym
kierunku na Węgrów, w celu odciążenia armii gen. Przedrzymirskiego
i odrzucenia za Bug przeciwnika, który osiągnął linię Kałuszyn–Siedlce.
43
„Stwarzam grupę kawalerii od dnia 12 września godz. 00.01. [...] Skład: Nowogródzka BK, Wołyńska BK, resztki Kresowej BK wraz z oddziałem płk. Komorowskiego stanowiące obecnie grupę płk. dypl. Grobickiego”. CAW, Materiały z Kampanii
Wrześniowej, sygn. II.1.4, Rozkaz operacyjny dowódcy Armii „Warszawa” z 11 wrze-
śnia 1939 r.
44
Ibidem.
45
Ibidem, Rozkaz dowódcy Armii „Warszawa” dla gen. Andersa z 12 września
1939 r. z godz. 9.11.51
Oddziały gen. Zulaufa miały nacierać na kierunku Bródno–Radzymin–Tłuszcz–Korytnica, natomiast oddziały gen. Andersa – na kierunku Dębe Wielkie–Mińsk Mazowiecki–Kałuszyn, z zastrzeżeniem, aby
siły podporządkowane płk. dypl. Jerzemu Grobickiemu, czyli resztki
Kresowej Brygady Kawalerii i zgrupowanie płk. Tadeusza Komorowskiego nadal ubezpieczały odcinek Wisły od rzeki Świder do Góry
Kalwarii oraz rejon Garwolina. W skład grupy włączono zgrupowanie taktyczne pod umowną nazwą 10 Dywizja Piechoty składające się
z batalionów 28 Pułku Strzelców Kaniowskich i kilku baterii 10 pułku
artylerii lekkiej, które również miało pozostać nad Wisłą
46
.
Generał Anders mógł przystąpić ze swym sztabem do opracowania
rozkazu operacyjnego na 13 września dopiero po powrocie z odprawy
u dowódcy Armii „Warszawa”. Dlatego w godzinach popołudniowych
12 września wydał rozkaz przygotowawczy, natomiast rozkaz operacyjny – dopiero 13 września o godz. 2.55. Zamiarem gen. Andersa było
opanowanie zbieżnym natarciem dwóch brygad kawalerii rejonu miejscowości Kałuszyn, a następnie przypuszczenie, w zależności od wytworzonego położenia, ataku na Węgrów lub na Korytnicę. Do natarcia
zadysponowano Nowogródzką i Wołyńską Brygadę Kawalerii. Nowogródzka Brygada Kawalerii (bez 25 pułku ułanów i baterii artylerii konnej), nacierając z rejonu Rudki–Wólka Mlądzka, miała opanować rejon
miejscowości Łękawica i stamtąd wesprzeć Wołyńską Brygadę Kawalerii nacierającą na Mińsk Mazowiecki, wykonując w zależności od
położenia jeden z trzech wariantów: natarcie na Osiny, natarcie na las
Pełczanka lub natarcie przez Cegłów na Kałuszyn. Wołyńska Brygada
Kawalerii wzmocniona baterią 9 dywizjonu artylerii konnej z rejonu
Dębe Wielkie miała uderzyć frontalnie na Mińsk Mazowiecki, a następnie maszerować na Kałuszyn. Brygadę miały wzmocnić zmobilizowane w Rembertowie oddziały piechoty ze składu Oddziału Wydzielonego Miłosna (103 batalion strzelców i III batalion 205 pułku piechoty)
dowodzone przez mjr. Stanisława Hankiewicza oraz 15 bateria artylerii
46
Ibidem, Rozkaz operacyjny dowódcy Armii „Warszawa” z 12 września 1939 r.
(w odpisie w zbiorach CAW błędna data 13 września 1939 r.).52
konnej. Odwód grupy stanowił 25 pułk ułanów i 5 batalion strzelców,
które miały poruszać się w kierunku Wólka Mlądzka–Łękawica, czyli
w ślad za Nowogródzką Brygadą Kawalerii
47
.
O świcie oddziały brygad wyznaczonych do natarcia zajęły rejony wyjściowe. Po wykryciu obecności przeciwnika w Mińsku Mazowieckim i Siennicy, około godz. 9.00 rozpoczęto natarcie. Natarcie to,
prowadzone słabymi siłami na szerokim froncie, mimo początkowych
sukcesów, nie miało szans powodzenia. Pułki Nowogródzkiej Brygady Kawalerii osiągnęły linię Teresin–Maliszew–las Kędzierak. Natomiast oddziały Wołyńskiej Brygady Kawalerii opanowały Stojadła
i zachodnie przedmieścia Mińska Mazowieckiego do linii kolejowej
oraz Choszczówkę i przejściowo Cygankę, docierając do wzgórza 155
w rejonie m. Brzóze. Przeciwnikiem Grupy Operacyjnej Kawalerii gen.
Andersa były oddziały 61 i 11 Dywizji Piechoty z I Korpusu Armijnego
3 Armii, które w południe wzmocnił pułk z 21 Dywizji Piechoty XXI
Korpusu Armijnego 3 Armii. Oddziały 61 Dywizji Piechoty rozciągnię-
te były w marszu ze Stanisławowa na Mińsk Mazowiecki, natomiast
oddziały 11 Dywizji Piechoty maszerowały z rejonu Kałuszyna przez
Siennicę na Otwock.
O godz. 14.20 gen. Anders meldował do sztabu Armii „Warszawa”
że „[...] ...uje [prawdopodobnie: nieprzyjaciel zajmuje – J.S.T.] Mińsk
Maz oraz Stojadło, następnie na płd. las /Kędzierak/ następnie luki na
płd. od Mińska Maz. i m. Siennica. Prowadzę natarcie npl. posiada artylerie lekką i ciężką, broń pancerną i piechotę /której jednak niewiele/.
Tymczasem jest strzelanina i powoli posuwamy się naprzód. Nie mam
żadnego kontaktu z Kowalskim [wojskami gen. bryg. Wincentego Kowalskiego – J.S.T.] i nie słychać na tym kierunku bitwy. Npl. prowadzi
silny ogień artyleryjski”
48
.
47
Ibidem, Ogólny rozkaz operacyjny Grupy Operacyjnej Kawalerii Generała Andersa na dzień 13 września 1939 r.
48
Ibidem, Meldunek telefoniczny gen. Andersa z 13 września 1939 r. z godz. 14.30.
Inaczej początek tego meldunku widzą autorzy monografii Armii „Modlin”. Zob.
T. Jurga, W. Karbowski, op.cit., s. 310.53
Kolejny meldunek dowódcy Grupy Operacyjnej Kawalerii był
bardziej dramatyczny: „Grupa w ciężkich walkach. Wzięliśmy dotąd
jeńców. Zidentyfikowano /bataliony/ 44. p.piech. niem. [z niemieckiej
11 Dywizji Piechoty – J.S.T.] z bronią pancerną i artylerią. Baony te od
kilku /dni/ [raczej godzin – J.S.T.] działały w tym terenie podzielone
na trzy grupy. Oprócz tego stwierdziłem kawalerię oraz pułk z dywizji
gen. Botha. Ten ostatni pułk przybył dzisiaj do Mińska Maz. o godz.
19ej [raczej około godz. 12.00 – J.S.T.]. Są przeciwnatarcia npl. z rejonu Siennicy oraz szczególnie silne z rejonu m. Mińsk Maz.; można
przypuszczać, że siła ich opiera się na nowym pułku z dyw. gen. Botha;
nie wiem czy do rej. Mińska nie przybyły świeże oddziały. Na razie
trwam w walce, po wyjaśnieniach zamelduję”
49
.
Natarcie Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa nie było elementem większej akcji Armii „Warszawa” skoordynowanej z działaniami armii gen. Przedrzymirskiego, jak zakładał gen. Rómmel. Jeszcze 12 września o godz. 21.00, w związku ze sforsowaniem przez przeciwnika Bugo-Narwi odwołał on natarcie oddziałów gen. Zulaufa, nie
powiadamiając o tym gen. Andersa, co narażało lewe skrzydło Grupy
Operacyjnej Kawalerii. Nieporadna próba koordynacji działań z gen.
Przedrzymirskim podjęta przez sztab gen. Rómmla nie przyniosła rezultatu wobec nieudolnych prób nawiązania łączności i to w sytuacji, gdy
w rejonie Kałuszyna znajdowała się Grupa Operacyjna gen. Wincentego Kowalskiego. Po latach płk Porwit ocenił, że: „Walki GO Kawalerii
[gen. W. Andersa] w dniu 13 IX ze zdecydowanie przeważającym przeciwnikiem nie miały szans i musiały być przerwane”
50
.