Polski ruch oporu w czasie II wojny światowej - opis

[Artur Rogóż]

Polski ruch oporu w II wojnie światowej rozwinął się do rozmiarów nie spotykanych dotychczas w historii wojen. Polska stanowiła pomost pomiędzy III Rzeszą a armią stacjonującą na wschodzie, dlatego też ruch oporu rozwiał się w niezwykle trudnych warunkach. Aparat administracyjny i policyjny był wspierany przez stale stacjonujące wojska. Na szybkie utworzenie ruchu oporu miały wpływ tradycje narodowowyzwoleńcze i powstańcze. Polski ruch oporu skierowany był przeciwko okupantom hitlerowskim. Został on sprawnie zorganizowany dzięki bogatym tradycjom narodu na polu organizacji wszelkiego rodzaju spisków i konspiracji w okresie XIX i na początku XX wieku. Został on zapoczątkowany przez jednostki Wojska Polskiego, które po kapitulacji nie złożyły broni, lecz wycofały się do lasu by podjąć walkę partyzancką.
Specyficzną cechą polskiego ruchu oporu w pierwszych latach okupacji było jego rozdrobnienie na liczne organizacje. Nadrzędnym ich celem było wyzwolenie narodowe, ale występowały między nimi istotne różnice, dotyczące stosunku do Związku Radzieckiego i aliantów zachodnich, metod walki z okupantem, ustroju społecznego, politycznego i kształtu terytorialnego przyszłej Polski. Z tych różnic wywodzą się nurty: narodowy, centrowo -prawicowy, lewicowy i ludowy.
Ruch narodowy skupiony wokół Stronnictwa Narodowego tworzył własną siatkę wojskową, pod nazwa Narodowa Organizacja Wojskowa, która rozłamała się pod wpływem akcji scaleniowej. Z części nie podporządkowanej Armii Krajowej i nacjonalistycznego Związku Jaszczurczego powstały Narodowe Siły Zbrojne, o zdecydowanie anty-lewicowej orientacji.
Obóz lewicowy był inicjatorem walki partyzanckiej z okupantem, mimo iż nie posiadał własnej partii aż do początku 1942 roku, kiedy to utworzono Polska Partię Robotniczą. Ta powołała jeszcze w miesiącu własnego powstania lewicową organizację zbrojną - Gwardię Ludową (którą przekształcono w 1944 roku w Armię Ludową). Lewicowcy dążyli do rozwijania przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim i przeprowadzenia demokratycznych reform społeczno-ustrojowych w przyszłej Polsce.
Ruchem ludowym w kraju kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego "Roch" stworzone przez Stronnictwo Ludowe. Ludowcy od sierpnia 1940 roku dysponowali własną masową organizacją, zwaną początkowo Strażą Chłopska ("Chłostra"), a potem Batalionami Chłopskimi. Bataliony te zaczęły tworzyć na przełomie 1942/43 roku stałe oddziały partyzanckie.
20 października 1939 roku gen. Władysław Sikorski stworzył nowy emigracyjny rząd polski we Francji. Program jego rządu zakładał odbudowę państwa polskiego w granicach sprzed 1939 r. i rewindykację ziem zachodnich. Sikorski wysunął program państwa demokratycznego, opartego na najszerszych warstwach narodu. Rządy miały być kontrolowane przez rzetelne przedstawicielstwo narodowe, wybrane w uczciwych wyborach. Sikorski chciał zreformować rolnictwo i zlikwidować bezrobocie. Wiedział, że pokój w nowym państwie nie jest możliwy ze względu na Związek Radziecki, który zagrażałby nowej Polsce. Dlatego 30 VII 1941 r. rząd emigracyjny podpisał porozumienie z bolszewikami o wzajemnej pomocy w razie wojny z Rzeszą. Działalność konspiracyjna Sikorskiego została nazwana konspiracją sikorszczacką. Do Polski została przeniesiona Komenda Główna ZWZ, a jej komendant główny gen. Stefan Rowecki otrzymał szerokie pełnomocnictwa, pozwalające na połączenie wszystkich konspiracyjnych organizacji zbrojnych. W końcu września 1939 r. utworzono na polecenie Sikorskiego Organizację Wojskową (OW), której komendantem został płk Witold Orzechowski. Organizacja ta była związana z utworzonym 15 X 199 r. Centralnym Komitetem Organizacji Niepodległościowych (CKON), którym kierował inż. Ryszard Świętochowski. W listopadzie dotarły do Lwowa pełnomocnictwa Sikorskiego skierowane do Świętochowskiego i Orzechowskiego, upoważniające do działania w jego imieniu. Sikorski wspierał obydwie organizacje finansowo, widząc w nich zalążek swojego przyszłego stronnictwa w wolnej Polsce. W maju 1940 r. po aresztowaniu inż. Świętochowskiego i inż. Orzechowskiego i po przeniesieniu się Sikorskiego do Londynu, kontakty z OW zostały przerwane. W 1940 r. Sikorski zatwierdził Związek Czynu Zbrojnego (ZCZ). 14 lutego 1942 r. rozkazem Naczelnego Wodza (gen. Sikorskiego) przemianowano ZWZ w Armię Krajową stanowiącą integralną część Polskich Sił Zbrojnych. Ogromny wysiłek włożony przez oficerów KG AK, osobiście przez komendantów gen. Roweckiego i jego następcę gen. Tadeusza „Bora" -Komorowskiego przyniósł widoczne owoce. W warunkach konspiracji doprowadzono do poważnej rozbudowy i ujednolicenia podziemia wojskowego: jesienią 1941 r. w ZWZ zaprzyjaźnionych było ok. 40 tyś. oficerów i żołnierzy, latem 1942 r. AK liczyła ponad 140 tyś. żołnierzy, a w marcu 1944 r., gdy rozpoczynała się mobilizacja, ponad 300 tyś. ludzi - była to największa armia podziemna w okupowanej przez Niemców Europie.
Organizacja terenowa dzieliła się na obszary (białostocki, lwowski, warszawski prawo- i lewobrzeżny oraz zachodni), oraz samodzielne okręgi dla większych miast. Mniejszymi jednostkami były podokręgi, obwody i inspektoraty. AK miała też struktury na Węgrzech i w Berlinie.
Na początku 1944 struktura AK przedstawiała się następująco:
Obszar Warszawski; kryptonim: "Cegielnia", "Woda", "Rzeka", Komendant: płk Albin Skroczyński "Łaszcz". Podokręg Wschodni; kryptonim: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia", Komendant: płk Hieronim Suszczyński "Szeliga". Podokręg Zachodni; kryptonim: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia", Komendant: płk Franciszek Jachieć "Roman". Podokręg Północny; kryptonim: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia", Komendant ppłk Zygmunt Marszewski "Kazimierz". Obszar Południowo-Wschodni; kryptonim: "Lux", "Lutnia", "Orzech", Komendant: płk. Wł. Filipkowski "Janka". Okręg Lwów; kryptonim: "Dukat", "Lira", "Promień", Komendant: płk Stefan Czerwiński "Luśnia". Okręg Stanisławów; kryptonim : "Karaś", "Struga", "Światła", Komendant: kpt. Władysław Herman "Żuraw". Okręg Tarnopolz; kryptonim: "Komar", "Tarcza", "Ton", Komendant: mjr Bronisław Zawadzki. Obszar Zachodni; kryptonim: "Zamek", Komendant: płk Zygmunt Miłkowski "Denhoff". Okręg Pomorze; kryptonim: "Borówki", "Pomnik", Komendant: płk Janusz Pałubicki "Piorun". Okręg Poznań; kryptonim: "Pałac", "Parcela", Komendant: płk Henryk Kowalówka. Okręg samodzielny Wilno; kryptonim "Miód", "Wiano", Komendant płk Aleksander Krzyżanowski "Wilk". Podokręg Litwa Kowieńska. Okręg samodzielny Nowogródek; kryptonim: "Cyranka", "Nów", Komendant: ppłk Janusz Szlaski "Borsuk". Okręg samodzielny Warszawa; kryptonim: "Drapacz" "Przystań" "Wydra" "Prom", Komendant: płk. dypl. Antoni Chruściel "Monter". Okręg samodzielny Polesie; kryptonim: "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw", Komendant: płk Henryk Krajewski "Leśny". Okręg samodzielny Wołyń; kryptonim: "Hreczka", "Konopie", Komendant: płk. Kazimierz Bąbiński "Luboń". Okręg samodzielny Białystok; kryptonim: "Lin", "Czapla", "Pełnia", Komendant: płk Władysław Liniarski "Mścisław". Okręg samodzielny Lublin, kryptonim: "Len", "Salon", "Żyto", Komendant: płk Kazimierz Tumidajski "Marcin". Okręg samodzielny Kraków AK; kryptonim: "Gobelin", "Godło", "Muzeum", Komendanci (kolejno): płk dypl. Julian Filipowicz "Róg", płk dypl. Zygmunt Miłkowski "Wrzos", płk dypl. Józef Spychalski "Luty", ppłk dypl. Wojciech Wayda "Odwet", płk dypl. Edward Godlewski "Garda", płk Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski "Kruk II". Okręg samodzielny Śląsk AK; kryptonim: "Kilof","Komin", "Kuźnia, "Serce", Komendanci (kolejno): ppor. Józef Korol "Hajducki", "Starosta", ppor. Józef Szmechta "Hutnik", ppłk Henryk Kowalówka "Topola", ppłk dypl. Paweł Zagórowski "Maciej", mjr dypl.(od maja 1944 ppłk dypl.) Zygmunt Janke "Walter”. Okręg samodzielny Kielce-Radom; kryptonim: "Jodła", "Rolnik", Komendant płk Jan Zientarski "Mieczysław". Okręg samodzielny Łódź; kryptonim: "Arka", "Barka", "Łania”, Komendant: płk Michał Stempkowski "Grzegorz"
Podstawowy zadaniem ZWZ-AK było przygotowanie powstania powszechnego i warunków do objęcia władzy w Polsce przez emigracyjny rząd londyński. Sikorski zawarł swe koncepcje strategiczne w piśmie z 17 XI 1942 r., które złożył premierowi Wielkiej Brytanii Churchillowi i prezydentowi Stanów Zjednoczonych Rooseveltowi. Wysuwał w nim problemy operacji ofensywnych w Europie. Jego zdanie trzeba było uderzyć na Niemców w dwóch kierunkach; północnym i południowym. Do tego celu miały być użyte także Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie i AK w kraju. Sikorski sądził iż uderzenie na Bałkany pomoże w zorganizowaniu powstania w Polsce. Jego pomysł zyskał poparcie Wielkiej Brytanii, ale nie został poparty przez pozostałych aliantów. Pierwszy plan powstania ni wszedł w życie ponieważ w tym czasie Niemcy napadli na ZSRR. Nie zakładano jednak walki zbrojnej, ZWZ ograniczał się do wywiadu i sabotażu. Drugi plan powstania ujrzał światło dzienne kiedy Niemcy załamali się na froncie wschodnim. Precyzował on główne cele powstania; usunięcie i wydalenie wojsk niemieckich z ziem polskich; zdobycie broni i sprzętu wojennego; odbudowanie regularnego Wojska Polskiego; utrzymanie w kraju porządku i pokoju; przygotowanie do przejęcia nie zajętych terenów należących wcześniej do Polski. W październiku 1942 r. jednostki sabotażowo -dywersyjne AK - Związek Odwetu i „Wachlarz" - połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego szefem został płk Emil Nil-Fieldorf. Wraz z Biurem Informacji i Propagandy oraz kontrwywiadem i specjalną komórką „N" do celów dywersji propagandowej wśród Niemców Kedyw wszedł w skład Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z komendantem głównym AK na czele. Do oddziałów Kedywu zaczęty coraz częściej trafiać grupy harcerzy z Szarych Szeregów, które organizowały własne jednostki dywersyjne.
Nieufność do siły zbrojnej ZWZ opanowanego przez sanację, skłoniła SL "Roch" o utworzeniu Batalionów Chłopskich (BCh). Członkowie "Rocha" głosili tezę o wyjątkowej roli chłopów w powstaniu ( było ich 70% społeczeństwa). W 1943 r. ruch ludowy opublikował swój program zakładający budowę Polski Ludowej, która miała być republiką demokratyczną, w której chłopi mieli odgrywać znaczącą rolę w życiu politycznym i gospodarczym. Postulował rozwój powszechnej oświaty, reformę rolną bez odszkodowania ( majątków powyżej 50 h). "Roch" po osłabieniu swej pozycji zdecydował się na scalenie BCh z AK. Część ludowców nie godząc się z takim postępowaniem zerwała współpracę z obozem londyńskim, a zaczęła współdziałać z Polską Partią Robotniczą i wzięła udział w tworzeniu Krajowej Rady Narodowej i Armii Ludowej. Drugim ugrupowaniem obozu londyńskiego było Stronnictwo Narodowe z Mieczysławem Trajdosem na czele. SN oponowało utworzenie drogą przewrotu Katolickiego Państwa Narodowego. SN wysuwało koncepcje uznania prywatnych środków produkcji, rozwoju średniej i drobnej własności oraz dobrowolnemu podziałowi ziemi, dopuszczając także niekiedy przymusową parcelację z odszkodowaniem. Utworzyło własną organizację wojskową; Narodową Organizację Wojskową (NOW). Kiedy w 1942 r. SN zdecydowało o przyłączeniu NOW do AK, w ugrupowaniu nastąpił rozłam. Utworzono Organizację Polską i Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Poważny kryzys przeżywała Polska Partia Socjalistyczna. 16 X 1939 r. powstała organizacja, a na jej czele stanął Centralny Komitet Wykonawczy (CKW), a jego prezesem został Tomasz Arciszewski. W styczniu 1940 r. organizacja ta przyjęła nazwę "Wolność -Równość-Niepodległość" (WRN). W 1941 r. PPS WRN ogłosiła konieczność koncentracji wszystkich sił demokratycznych do walki z okupantem. Według programu partii ciężar walki i odbudowy Polski spoczywał na robotnikach i chłopach. Od 1939 r. PPS tworzyła Gwardię Ludową (GL WRN), na której czele stał Kazimierz Prusak. Drugą formacją militarną była Milicja Robotnicza (MR WRN). Program walki z okupantem Gwardii Ludowej WRN zakładał przygotowanie żołnierzy do powszechnego powstania, o którego powodzeniu miał świadczyć udział mas robotniczych i chłopskich.
Obóz londyński wiązał walkę wyzwoleńczą ze strategią aliantów zachodnich. Niepodległość miała być osiągnięta drogą wystąpienia zbrojnego. Wybuch powstania przewidywano w momencie załamania się i wycofania Niemców.
4 V 1942 r. Zarząd Główny Stronnictwa Narodowego podjął decyzję o scaleniu 80-tyś. organizacji AK. Decyzja ta doprowadziła jednak do rozłamu. Okręgi, które nie połączyły się z AK weszły w skład Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) - Związku Jaszczurczego, tworząc Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Związek Jaszczurczy został powołany już 15 X 199 r., a jego komendantem był Władysław Marcinkowski. Głównym zadaniem Tego Związku było przeprowadzanie wywiadu wojskowego, politycznego i gospodarczego. Jego członkowie uważali, iż najlepiej będzie czekać, aż Niemcy pokonają Bolszewików, a sami zostaną rozbici przez Anglików. Związek Jaszczurczy głosił konieczność ponownego przyłączenia do Polski ziem nad Odrą.
Program i kierunki działania NSZ były takie same jak Związku Jaszczurczego. Głównym Komendantem NSZ został płk Ignacy Oziewicz. Wrogiem NSZ był komunizm i jego przejawy. NSZ opracowały swój plan powstania, które miało przebiegać w dwóch fazach. W pierwszej fazie, w czasie wycofywania się wojsk Niemców, zamierzano opanować teren kraju oraz zniszczyć siły lewicowe, Służba Cywilna miała objąć władzę na drodze przewrotu. Drugim etapem miało być rozszerzenie działań zbrojnych na zachód; w kierunku Odry, po Nysę oraz Bałtyk i Królewiec.
Wywiad wojskowy prowadzony przez polski ruch oporu obejmował wszystkie ważniejsze dziedziny wojskowe i życia gospodarczego okupanta. Główny jednak wysiłek służby informacyjno-wywiadowczej skierowany był na: rozpoznanie poligonów, lotnisk i innych obiektów wojskowych; ustalenie rejonów koncentracji i przegrupowań jednostek wojskowych oraz liczby i rodzajów transportów kolejowych; rozpracowanie zakładów przemysłu zbrojeniowego i dotarcie do biur konstrukcyjnych. Jednym z największych osiągnięć wywiadowczych polskiego ruchu oporu było rozpoznanie ośrodka budowy broni rakietowej "V-1" i "V-2" w Peenmunde, bazy rakietowej "V-2" w obozie Blizna - Pustków oraz zdobycie pocisku rakietowego "V-2". Z bronią tą kierownictwo III Rzeszy wiązało nadzieje na dokonanie przełomu w wojnie.
Kierownictwo Dywersji (Kedyw) przeznaczone było do prowadzenia akcji bojowych i dywersyjnych,.
Podstawowe cele działania Kedywu to było wzmocnienie wpływów AK w społeczeństwie zaniepokojonym eksterminacją ludności polskiej, zwłaszcza na wschodnich obszarach kraju (Zamojszczyzna). Kierownictwo Dywersji podlegało bezpośrednio Komendantowi Głównemu AK. Jego najwyższy szczebel stanowiła komórka sztabowa, na której czele stał pułkownik E. Fieldorf, pseudonim Nil (grudzień 1942 - marzec 1944), a następnie podpułkownik J. Mazurkiewicz, pseudonim Radosław (marzec-sierpień 1944). Podlegały im Kedywy komend okręgowych AK, później także inspektoratów i obwodów. Grupy dywersyjne Kedywu miały początkowo charakter oddziałów garnizonowych, od lata 1943 niektóre z nich przekształciły się w oddziały partyzanckie. Kedyw we własnym zakresie produkował sprzęt i środki bojowe, miał swój pion szkoleniowy, sieć łączności wewnętrznej, wywiad bojowy i kontrwywiad ochronny oraz samodzielny pion służby sanitarnej. Kadrę oddziałów Kierownictwa Dywersji stanowiła młodzież harcerska z tzw. Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Niewielkie, wyszkolone grupy sabotażowe (patrole) dokonywały akcji na liniach kolejowych, w zakładach przemysłu zbrojeniowego pracujących dla potrzeb Wehrmachtu. Trzon „Kedywu” stanowiły oddziały dyspozycyjne Komendy Głównej AK, zwłaszcza Kosa 30 (do maja 1942 r. Osa), prowadzące dywersję i sabotaż. Również na terenie III Rzeszy prowadzono dywersję i sabotaż za pośrednictwem komórki specjalnej AK pod kryptonimem „Zagralin”. Inne oddziały dyspozycyjne Kedywu to: Motor (przejęty po dawnym Związku Odwetu), Sztuka (Szturmowa Kadra), Deska (dywersja i sabotaż kolejowy), Broda (brygada dywersyjna), Batalion Miotła (sformowany wiosną 1944 r., przeznaczony był do likwidacji zdrajców i kolaborantów). Najsłynniejsze akcje Kedywu to:
Akcja pod Arsenałem
Akcja nosiła kryptonim „Meksyk II”. Miejsce najsłynniejszej akcji Szarych Szeregów wykonanej 26 III 1943 w Warszawie o godz. 17 35 na skrzyżowaniu ulic Bielańskiej i Długiej, w okolicach zabytkowego budynku, w którym w XVII-XIX w. mieściły się składy broni, a w okresie II Rzeczypospolitej archiwa państwowe.
28 żołnierzy Grup Szturmowych podzielonych na 4 grupy atakujące i grupy ubezpieczające pod dowództwem Stanisława Broniewskiego "Orszy" dokonały tam udanego odbicia transportu więźniów z Pawiaka, zatrzymując i unieruchamiając samochód ciężarowy-więźniarkę, w której przewożono 21 więźniów politycznych (w tym skatowanego Jana Bytnara) z siedziby gestapo w al. Szucha do więzienia na Pawiaku. Akcja została zorganizowana z inicjatywy Tadeusza Zawadzkiego "Zośki", ówczesnego dowódcy warszawskich GS, który postanowił odbić z rąk gestapo skatowanego w czasie badań Jana Bytnara "Rudego". Uzyskano na to zezwolenie władz zwierzchnich AK. W czasie akcji i odwrotu zostali śmiertelnie ranni: A. Dawidowski „Alek”, T. Krzyżewicz „Tadzio II”, H. Lenk „Hubert” Straty niemieckie: 4 zabitych i 9 rannych. Akcja pod Arsenałem udowodniła wysokie wartości moralne i bojowe harcerzy i zapoczątkowała ich udział w wykonywaniu najtrudniejszych zadań dywersyjno- odwetowych (batalion "Parasol", batalion "Zośka"). W nawiązaniu do tych tradycji, odbywają się co roku pod koniec marca harcerskie rajdy szlakiem Arsenału, zakończone spotkaniami przy pamiątkowej płycie umieszczonej koło budynku Arsenału.
Akcja „Taśma”
"Taśma", kryptonim akcji zbrojnych przeciwko niemieckim posterunkom i patrolom straży granicznej w Generalnym Gubernatorstwie (GG), podejmowanych przez grupy bojowe Kedywu Komendy Głównej Okręgu Warszawskiego AK. Realizację akcji "Taśmy" rozpoczęto w nocy z 20 na 21 sierpnia 1943, atakując 7 strażnic na granicy pomiędzy GG i Ostlandem (Białostockie). Straty niemieckie wyniosły 30 zabitych i 7 rannych, straty polskie 3 zabitych i 7 rannych.
W ataku na posterunek w Sieczychach zginął T. Zawadzki "Zośka". Do końca 1943 wykonano 23 uderzenia, w wyniku których śmierć poniosło 59 strażników Grenzschutzu, 13 strażnic uległo zniszczeniu. Podobne akcje, nazywane "Taśmą Zachodnią", przeprowadzono także na granicy z Warthegau (Poznańskie), jednak ze znacznie mniejszymi rezultatami.
Akcja „Góral”
„Góral”, kryptonim akcji zbrojnej zespołu bojowego oddziału dyspozycyjnego „Motor” Kedywu KG AK, przeprowadzonej 12 VIII 1943 w Warszawie.
Eskortowany przez żandarmerię niemiecką, samochód ciężarowy, przewożący pieniądze z Banku Emisyjnego przy ul. Bielańskiej na Dworzec Wschodni, zaatakowany został przy ul. Senatorskiej między Miodową a placem Zamknowym, przez kilka grup (ok. 50 ludzi ). W ciągu 2 min. walki żołnierze AK zlikwidowali kilkuosobową eskortę niemiecką: samochód z pieniędzmi (105 mln zł), eskortowany przez dwa własne samochody ciężarowe, uprowadzili do zakonspirowanego punktu przy ul. Słowińskiego na Woli.
Straty pol.: 2 rannych; niemieckie: 6 zabitych, 6 rannych; ponadto poległo 3 pracowników banku, a 4 odniosło rany.
Akcja w Celestynowie
Celestynów, miasto w powiecie otwockim, przy linii kolejowej Warszawa - Dęblin. Miejsce akcji zbrojnej wykonanej 20 V 1943 przez oddział „Kedywu” Komendy Głównej AK pod dowództwem T. Zawadzkiego „Zośki” w celu odbicia więźniów przewożonych z Lublina do Oświęcimia. W akcji wzięło udział ok. 40 ludzi ( w większości członkowie Grup Szturmowych „Szarych Szeregów”), podzielonych na 5 grup. Więźniowie znajdowali się w wagonie - więźniarce doczepionym do pociągu osobowego, który przybył na stację z 3 godzinnym opóźnieniem. Akcja rozpoczęła się o godzinie 1 45. Po krótkiej walce oddział zlikwidował ochronę wagonu więźniarki i uwolnił 49 więźniów. Straty własne: 2 ludzi.
Akcja „Burza”
Akcja Burza, działania bojowo-dywersyjne prowadzone przez Armię Krajową na tyłach wojsk hitlerowskich przed wkroczeniem Armii Czerwonej na tereny przedwojennej Polski. Akcja Burza, poza działaniami militarnymi, miała swój aspekt polityczny. Rząd w Londynie udowadniał w ten sposób prawo Polski do jej granic z 1939, co nie było zgodne z intencjami radzieckimi. 4 stycznia 1944 r. w okolicy Sarn nastąpiło to, czego oczekiwano z niepokojem od tylu miesięcy, W pościgu za wycofującymi się jednostkami Armia Czerwona przekroczyła granice II Rzeczpospolitej. Sytuacja była bez wyjścia. ZSRR nie podejmował rozmów z Rządem RP. Pozostała próba nawiązania dialogu na najniższym szczeblu, w terenie. Wydawało się, że wspólna walka z wrogiem może dać pozytywny efekt. Akcji nadano kryptonim „Burza”. Prawie we wszystkich przypadkach po zakończeniu walk oddziały Armii Krajowej zostały rozbrojone przez Armię Czerwoną a żołnierze postawieni przed alternatywą: walka w armii Berlinga, bądź wywóz do łagrów. Otwarta walka oddziałów AK na terenach przyfrontowych narastała stopniowo. Do jej przeprowadzenia wykorzystano oddziały AK zgrupowane na koncentracji między Kowlem i Włodzimierzem Wołyńskim, w dużym kompleksie lasów. Z oddziałów tych została sformowana 27 Dywizja Piechoty, licząca ok. 6 000 ludzi pod dowództwem J. Kiwerskiego (pseudonim Oliwa). Żołnierze 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej od marca do maja 1944 walczyli na Wołyniu wspólnie z partyzantką radziecką i w uzgodnieniu z dowódcami regularnych oddziałów radzieckich.
Armia Ludowa (AL), konspiracyjna organizacja wojsk. utworzona na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 I 1944; formacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej (PPR); utworzona przez przemianowanie Gwardii Ludowej (GL); akcja pozyskania sił z innych organizacji nie powiodła się; samodzielność wobec AL zachowywały oddziały i brygady Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP). Zadaniem AL była dywersja antyniemiecka. na korzyść Armii Czerwonej, udział w organizowaniu i obronie tworzonego przez PPR systemu władzy (KRN i terenowych rad nar.) oraz przejęciu władzy na wyzwolonych terenach. Władzę zwierzchnią nad AL formalnie sprawowała KRN, a faktycznie PPR. Naczelnym Dowódcą AL był gen. M. Żymierski („Rola”), zastępcą i szefem Sztabu Gł. — F. Jóźwiak („Witold”), przedstawicielem KRN w Dowództwie Gł. — J. Czechowski; organ dowodzenia: Sztab Gł.; gł. organ prasowy: „Armia Ludowa”. AL działała na obszarze GG i części tzw. ziem wcielonych do III Rzeszy; terenową strukturę organizacji tworzyły: obwody, okręgi, podokręgi , powiaty, rejony (dzielnice) i placówki. AL składała się z jednostek partyzanckich (oddziałów, batalionów i brygad) oraz uderzeniowych jednostek garnizonowych (sekcje, drużyny, plutony, kompanie); na pocz. 1944 liczyła 6–8 tys., w lipcu 1944 ok. 30 tys. ludzi; siły partyzanckie w lipcu 1944 — 6 tys. ludzi (w tym 40% w brygadach podległych PSzP), gł. w brygadach AL (łącznie 10, m.in. 1 im. Ziemi Lubel., 1 im. Ziemi Kiel., 3 im. gen. J. Bema), liczących po 150–750 żołnierzy; działały także mniejsze jednostki, m.in. Batalion im. Czwartaków (Czwartacy). Kadrę dowódczą stanowili gł. awansowani przeszkoleni partyzanci, członkowie grup PSzP oraz podoficerowie i oficerowie przechodzący z innych organizacji, m.in. AK; uzbrojenie i sprzęt zdobywała AL przede wszystkim na nieprzyjacielu oraz otrzymywała od PSzP (zwł. od lipca 1944) drogą lotniczą ; gł. wysiłek bojowy AL skierowała na niszczenie niemieckiej linii komunikacyjnej , łączności (połowa wszystkich akcji), zwł. na zapleczu frontu sowiecko- niemieckiego w celu wsparcia Armii Czerwonej, atakowała aparat terroru okupanta, organizowała sabotaż w gospodarce, walczyła z ekspedycjami pacyfikacyjnymi i antypartyzanckimi ; bitwy, m.in. pod Rąblowem, w lasach janowskich i lipskich i Puszczy Solskiej, pod Ewiną; i Gruszką. Oddziały AL walczyły w powstaniu warszawskim (kilkuset żołnierzy). W lipcu 1944, z AL i Armii Polskiej w ZSRR 1944, utworzono WP; oddziały AL na terenach okupowanych w większości używały dotychczasowej nazwy, część formalnie obowiązującej Oddziały Partyzanckie WP; na terenach wyzwolonych żołnierze AL wstępowali do WP i stanowili gł. grupę zasilającą Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego.
Głównym deklarowanym celem GL było wywołanie powstania zbrojnego (mobilizowanie społeczeństwa do masowej, czynnej walki przeciwko Niemcom), powiązanego z działaniami wojennymi Armii Czerwonej. Funkcję Dowództwa GL pełnił Sekretariat (Trójka Kierownicza) KC PPR, który kierował działalnością bojową przez jednego z jej członków (m.in. 1942 — B. Mołojec „Edward”); organem wykonawczym dowództwa był Sztab Gł.; szefami sztabu byli: M. Spychalski („Marek”), F. Jóźwiak („Witold”). GL tworzono na podstawie organizacji lokalnych PPR — każdy członek partii był gwardzistą. W 1942 zorganizowano obwody: I — warszawski (jego okręgi podlegały bezpośrednio Sztabowi GL), II — lubelski , III — radom. (od 1943 radomsko- kielelecki), IV — krakowski; V — łódzki, VI — śląski oraz lwowski (do 1943, następnie podporządkowany sowieckiemu ruchowi partyzanckiemu). W połowie 1942 GL liczyła ok. 3 tys. członków, jesienią 1943 ok. 6–7 tys.; prowadziła: sabotaż gosp. i dywersję, zwłaszcza kolejową (stanowiła pomoc dla Armii Czerwonej), zdobywała broń i środki finansowe, przeprowadzała akcje odwetowe (X 1942 i VII 1943 w kawiarni warszawskiej Caf Club), od V 1942 organizowała oddziały partyzanckie (jesienią 1943 liczyły one ok. 1,5 tys. osób, w tym żołnierze Armii Czerwonej, uciekinierzy z niemieckich obozów jenieckich). Organ prasowy: „Gwardzista”; I 1944 GL przemianowano na Armię Ludową.
Na rzecz ruchu oporu działał także Polski Sztab Partyzancki (PSzP), utworzony z inicjatywy Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR, działał IV–X 1944 w składzie Armii Pol. w ZSRR, później podporządkowany Nacz. Dowództwu WP; dowódcą był gen. A. Zawadzki, następnie płk S. Prytycki; podlegały mu m.in. batalion specjalny (zalążek Korpusu Bezpieczeństwa Wewn.), środki łączności i zaopatrzenia oraz złożone z Polaków jednostki partyzanckie działające na obszarze okupacji niemieckiej, dotychczas podporządkowane dowództwu sowieckiej partyzantki; PSzP organizował, szkolił i przerzucał na tereny okupowane grupy rozpoznawczo- dywersyjne; VII–VIII 1944 brygady partyzanckie PSzP (ok. 2 tys. osób) walczyły na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie (nie podporządkowały się dowództwu AL).
Komenda Główna Batalionów Chłopskich składała się początkowo z 3, a ostatecznie z 10 wydziałów. Dla terenowej struktury organizacyjnej przyjęto przedwojenny podział administracyjny i tworzono komendy dla: okręgów (województwo, lub kilka województw), pod okręgów (kilka powiatów), obwodów (powiat), rejon (kilka gmin), gmina i gromada. Utworzono 10 okręgów Batalionów Chłopskich: I Warszawa-miasto, II Warszawa-województwo, III Kielce, IV Lublin, V Łódź, VI Kraków-Rzeszów- Śląsk, VII Białystok, VIII Wołyń, IX Lwów- Stanisławów- Tarnopol, X Poznań. Sieć organizacji BCh objęła większość ziem polskich we wszystkich województwach poza pomorskim, nowogródzkim i wileńskim. Okręgi lubelski, krakowski, kielecki i warszawski-województwo skupiały 90% członków Batalionów Chłopskich, których liczbę w połowie 1944 szacuje się na ok. 150 tys. Składały się na ten stan ilościowy różne grupy, a raczej grupy o różnych charakterach. Najważniejsze były cztery grupy, które odegrały istotne rolę w utrwaleniu obrazu Batalionów Chłopskich. Ze względu na konspiracyjny charakter, brak broni i małą liczebność żołnierzy Batalionów Chłopskich na terenie Polski zaczęły powstawać samorzutnie małe organizacje zbrojne. W takim wypadku KG BCh postanowiła utworzyć z tych młodych i walecznych chłopów utworzyć tak zwane Oddziały Specjalne. Miały one przeprowadzać akcje dywersyjno- sabotażowe. Powołano nawet specjalny Wydział do Zadań Specjalnych Komendy Głównej BCh, na którego czele stanął przeszkolony do prowadzenia walki dywersyjnej w Anglii skoczek, por. Jerzy Mara- Mayer. Zakres działań OS był bardzo duży. Szefostwo BCh stanowili: komendant główny BCh – Kamiński „Zenon Trawiński”, szef sztabu – Kazimierz Banach „ Rosnowicza”, „Kamila”, szef łączności – Maria Maniakówna „ Ziemska”, szef łączności z zagranicą – Marię Szczawińską „Jodłowską”, Kwatermistrza – Stanisława Araszkiewicza „Jastrzębca”, opiekę nad BCh z ramienia „Rocha” podjął Józef Niećko. Udało się też ludowcom zdobyć poparcie ludowców „londyńskich” – w szczególności Mikołajczyka – co pozwoliło im przyśpieszyć pracę organizacyjną na terenie Polski dzięki funduszom im stamtąd zapewnionym. Na początku nazwa Bataliony Chłopskie nie przyjęła się, ale w końcu najpierw na Kielecczyźnie, a potem w innych okręgach od wiosny 1941 zaczęto jej używać. Głównymi zadaniami było: niszczenie magazynów ze zbożem kontyngentowym dla okupanta, niszczenie młockarń leżących pod zarządem Niemców (Liegenschaften), młynów pracujących na jego potrzeby, tartaków, gorzelni, mleczarni, zlewni mleka itd., jak również niszczenie urzędów gminnych wraz z całą dokumentacją podatkową, palenie spisów młodzieży wyznaczonej do przymusowej pracy oraz do wywozu w głąb Niemiec, Oddziały Specjalne uderzały również na słabsze posterunki policji i policji granatowej, odbijanio Polaków wyznaczonych i złapanych do pracy przymusowej, zwalczano kolaborantów, agentów, oraz szczególnie niebezpiecznych okupantów niemieckich, volksdeutchów, czuwając nad morale wsi niszczono bimbrownie oraz zwalczano rabusiów i złodziei, karano chłostą zbyt gorliwych sołtysów, wójtów i terenowych urzędników, występowano one też w obronie fornali gnębionych przez niektórych obszarników. OS często ochraniały narady i konferencje oraz punkty tajnego nauczania. Kolejnymi grupami, które zaczęły zasilać szeregi BCh były małe grupki słabo uzbrojonych partyzantów. W początkowych stadiach skupiali się oni na terenowym szkoleniu młodych żołnierzy, konstruowaniu zaplecza organizacyjnego w oparciu o terenowe ogniwa „Rocha” i BCh, oraz gromadzeniu amunicji i zaopatrzenia dla walczących w niej żołnierzy. Ich szeregi zasilali głównie tzw. Spaleni ludzie czyli zdemaskowani członkowie OS. Stoczyły one wiele bitew i potyczek oraz dokonały wielu akcji na posterunki żandarmerii i policji granatowej, więzienia i areszty, a tam gdzie było to możliwe wykolejały i ostrzeliwał pociągi okupanta. Mówiąc o modelu i strukturze Batalionów Chłopskich należało by również wspomnieć o LSB czyli Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Dobór ludzi często całych oddziałów specjalnych i partyzanckich i przemianowanie ich na oddziały LSB wywołały ostre reakcje głównie ze strony władz AK. Irytowały się one szczególnie sformułowanymi w Regulaminie LSB zadaniami, gdzie m.in. mówiło się, że formacja ta zadania swe wykonywać będzie przez: ochronę organizacyjnej działalności Ruchu Ludowego i jego działaczy, kolportowanie wydawnictw Ruchu, walkę z wpływami innych organizacji na terenie wiejskim, zapewnienie spokoju na wsi, walkę z okupantem na rozkaz RL i władz państwowych, wykonywanie wszystkiego o czym zadecyduje RL. AK strasznie się zbulwersowało takim regulaminem i złożyło protest, przeciwko tym „zbrodniczym” zamierzeniom. Został on jednak odrzucony. LSB utworzono, ale w bardzo niewielkim zakresie gdyż scalenie również było niewielkie. Jak W każdym systemie organizacyjnym bardzo istotny element stanowi łączność. Konspiracyjny ruch ludowy utworzył dla wszystkich swych członków organizacyjnych („Roch”, BCh i Ludowy Związek Kobiet - LZK) jednolitą sieć łączności i kolportaż, odpowiadająca przyjętemu podziałowi terytorialnemu. Zalążki jej tworzyć zaczął „Roch„, ale główna budowa i obsługa była dziełem Batalionów Chłopskich. Do struktur tych należało wielu ludzi. Do łączniczek i kolporterek centralnego zespołu z Warszawy wiodły szlaki nie tylko z miast GG (Radomia, Krakowa, Kielc i Lublina), ale także poza granicą GG, a więc do Łodzi, Poznania, Białegostoku, Wołynia, Lwowa. Obsługa tych ostatnich szlaków była szczególnie trudna, stąd też używani tam byli specjalni łącznicy-kolporterzy często też wykorzystywano kolejarzy obsługujących dalekobieżne pociągi. Z Batalionami współpracował Ludowy Związek Kobiet, utworzony w ramach tej organizacji Zielony Krzyż zabezpieczał Bataliony Chłopskie pod względem sanitarnym na każdym szczeblu dowodzenia. Do ich zadań należało: organizowanie w powiecie placówek ZK, zaopatrywanie ich w lekarstw i org. Szkoleń, skład placówek składał się z młodych dziewcząt, zajmowały się również ukrywaniem chorych konspiratorów, dowożeniem lekarzy do rannych żołnierzy, leczeniem ich, zaopatrywaniem w bieliznę i prasę, organizowaniem rozrywek kulturalnych, one też wręczały opaski mobilizacyjne.
Jak już mówiłem BCh zajmowały się wieloma rzeczami. By osiągnąć określone cele ideowo-wychowawcze, ludowcy podjęli pracę również nad umysłami ludzi. W grę wchodziło: współudział i organizowanie tajnego nauczania dla młodzieży wiejskiej, zaopatrywanie bibliotek wiejskich w książki, dyskusje na tematy patriotyczne na podstawie czytanej prasy konspiracyjnej, organizowane były różnego rodzaju prelekcje z członkami innych ugrupowań
Na dorobek BCh składały się, więc nie tylko walka zbrojna i działalność sabotażowo-dywersyjna, ale również ogromne osiągnięcia w dziedzinie patriotycznego i ideowo-politycznego, a także kulturalnego rozbudzenia wsi polskiej i wyciągnięcia jej najaktywniejszej części do walki i pracy społecznej. Główne sukcesy bitewne jakie BCh osiągnęły podczas swojej egzystencji to: zwycięska bitwa na Zamojszczyźnie 30 XII 1942 pod Kosobudami i Wojdą, 1 lutego 1943 roku pod Tomaszowem(inne źródło podaje, że był to Zaborecz) po całodziennej bitwie stoczonej z niemieckimi oddziałami zmechanizowanymi dowodzonymi przez mjr. Hansa Schwiegera osiągnęły zwycięstwo polskie oddziały dowodzone przez Franciszka Bartłomowicza “Grzmota”. Oczywiście BCh przeprowadzały szereg innych pomniejszych akcji dywersyjno- sabotażowych, których było naprawdę dużo.(wysadzenia mostów, akcje przeciwko działom wroga, spalenia mostów, wspomnianych tartaków wroga, młynów itd.) Bataliony Chłopskie zostały rozwiązane we IX 1943 decyzją CKRL i włączone (chociaż nie całe) do AK. Bataliony Chłopskie stanowiły szczytowe osiągnięcie w dziejach ruchu ludowego. Po raz pierwszy bowiem ruch stworzył samodzielnie w konspiracji własną organizację wojskową, która w imieniu jego i chłopów polskich wniosła olbrzymi wkład w walkę narodowowyzwoleńczą.
Dokonanie pełnego bilansu polskiego ruchu oporu nie jest możliwe ze względu na brak odpowiednich dokumentacji. Jednak nawet te niepełne dane uprawniają do wyciągnięcia wniosku o jego wielkich osiągnięciach. Powstało 300 organizacji, została odtworzona cała panorama przedwojennego życia politycznego. Wydawano 1800 tytułów prasowych. Liczba członków zorganizowanego ruchu oporu jest oceniana na milion, w tym 650 000 to zbrojny ruch oporu. Według obliczeń zginęło 200 000 członków zbrojnego podziemia. Wielu konspiratorów zostało aresztowanych i osadzonych w obozach. W ręce gestapo wpadały całe organizacje i siatki terenowe. Według dokumentów niemieckich w Generalnej Guberni zginęło w okresie między sierpniem 1942 r., a grudniem 1944 r. 102 559 osób. Polski ruch oporu pod względem zorganizowania, planowania operacyjnego, a także niektórych form działalności zajmowało jedno z czołowych miejsc w antyhitlerowskim froncie walki wyzwoleńczej narodów Europy. Miał własną specyfikę i stosował wiele oryginalnych form walki, np. tajne nauczanie, handel nielegalny. Opracował plan i taktykę dywersyjno- sabotażowej, partyzanckiej i powstańczej, zbudował konspiracyjny przemysł. Podjął konfrontację z okupantem we wszystkich dziedzinach życia narodu; polityce, gospodarce, oświacie i kulturze.

[Warka]

Na mocy traktatu Ribbentrop-Mołotow, podpisanego 23.08.1939 Polskę wykreślono z mapy Europy i znalazła się ona pod okupacją niemiecką i sowiecką. Lecz nie poddała się i „jako jedyna kontynuowała swój byt państwowy w postaci państwa podziemnego, różnego od tych form państwa, jakie istniały w Jugosławii czy Francji (…). Polska zademonstrowała swoje zdolności do stworzenia państwa w warunkach najtrudniejszych, do rozbudowania jego instytucji, objęcie jego działaniem prawie wszystkich zakresów życia narodu, ratowania substancji gospodarczej, społecznej i kulturalnej. A to wymagało godnych podziwu umiejętności, twórczych metod pracy i dyscypliny społecznej, mądrości politycznej dalekowzrocznej, a więc tych elementów świadomości narodowych, które decydują o trwałości bytu narodowego.” (prof. Jan Szczepański)
Pomimo przegranej kampanii wrześniowej Polacy nie chcieli się poddać, dalej walczyli przeciw najeźdźcom. W umysłach ludzi rodziło się „spontaniczne pragnienie kontynuowania oporu aż do zwycięstwa”3. W całym kraju powstawało wiele organizacji konspiracyjnych. Jedna z inicjatyw wyszła od gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, który w chwili kapitulacji Warszawy, w dniu 29.09.1939, posiadał już koncepcję organizacji podziemnej i zalążek jej sztabu. I tak na początku października, w oparciu o pełnomocnictwa od Naczelnego Wodza- Rydza-Śmigłego, założył Służbę Zwycięstwu Polski (SZP). Jej elementem miała być Główna Rada Polityczna, reprezentująca ówczesne stronnictwa polityczne w podziemiu. Szefem sztabu został płk. Stefan Rowecki. Miała organizować jak najszybciej akcje bojowe i sabotażowe.
Wiadomość o powstaniu SZP nie spotkała się z przychylnością gen. Sikorskiego, przebywającego w Paryżu. Uważał bowiem, że taka inicjatywa powinna pochodzić od rządu. Dlatego na początku grudnia 1939 powołał na miejsce SZP Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Komendantem Głównym został gen. Sosnkowski, który z Francji chciał kierować akcją podziemną. ZWZ miał być organizacją ściśle wojskową, działającą niezależnie od politycznych komitetów porozumiewawczych. Kraj podzielono na dwa podlegające mu „obszary”:
1. Obszar okupacji niemieckiej- dowództwo nad tymi terenami posiadał gen. Rowecki.
2. Obszar okupacji sowieckiej- dowództwo nad tymi terenami posiadał gen. Tokarzewski.
Wkrótce później doszło do spotkania przedstawicieli głównych stronnictw politycznych działających w kraju: Kazimierza Pużaka z podziemnej PPS, która przyjęła konspiracyjną nazwę- „Wolność, Równość, Niepodległość”(WRN), Aleksandra Dębskiego z SN, Stefana Karbońskiego z SL, Tocharzewskiego oraz Roweckiego. W rezultacie powołano do życia Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), który powstał, aby zharmonizować przygotowania wojska i społeczność do walki o niepodległość. W czerwcu 1940został on przekształcony w Główny Komitet Polityczny (GKP), do którego doszło jakie czwarte Stronnictwo Pracy. Jednak to nie koniec zmian. W marcu 1943 Komitet przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną, a w styczniu 1944 w Radę Jedności Narodowej (RJN) stanowiącą rodzaj podziemnego parlamentu.
Następnie z inicjatywy gen. Roweckiego wyłoniono centralne władze krajowe z Delegatem Rządu RP na Kraj na czele. Delegat Rządu miał stanowić łącznik pomiędzy krajem, a rządem w zakresie spraw politycznych.

W czerwcu 1940 nastąpiła zmiana dowództwa armią podziemną. Gen. Rowecki został komendantem głównym ZWZ, natomiast GKP przejął funkcje Delegatury Rządu RP na Kraj i już 1 września 1940 wydała odezwę o powstrzymaniu się od rozrywek i zakupu prasy okupacyjnej. Akcja ta rozpoczęła walkę cywilną, która spotkała się z dużym uznaniem społeczeństwa.
Pierwszym Delegatem Rządu został Cyryl Ratajski mianowany przez Sikorskiego w grudniu 1940. Człowiek ten zaczął od razu organizować Delegaturę Rządu w kraju. Miała się ona składać z departamentów, mających swoje odpowiedniki w przedwojennych ministerstwach. Powstał m.in. Departament Informacji i Prasy, Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Oświaty i Kultury, Skarbu, itd. Zajmowały się one kontrolą i koordynacją wszystkich dziedzin życia społecznego, zwłaszcza tych, które były zakazane pod okupacją, a więc szkolnictwem, kulturą, sądownictwem, itp.
Stanowisko Delegata Rządu na kraj pełnili:
1. Cyryl Ratajski „Wartski” od grudnia 1940 do sierpnia 1942
2. Jan Piekałkiewicz „Juliański” od sierpnia 1942 do lutego 1943. Został aresztowany przez gestapo i zamordowany na Pawlaku 19 czerwca 1943.
3. Jan Stanisław Jankowski „Sobol” od lutego 1943 do marca 1945. Został aresztowany przez NKWD W Pruszkowie, zmarł w radzieckim więzieniu w 1953.
4. Stefan Korboński „Zieliński” od marca 1945 do czerwca 1945. Zmarła na emigracji 23 kwietnia 1989.
ZWZ 14 lutego 1942 został przekształcony w Armię Krajową (AK). Jej Głównymi Komendantami byli: Stefan Rowecki „Grot”(do 30 czerwca 1943), Tadeusz Komorowski „Bór”(do października 1944) oraz Leopold Okulicki (do stycznia 1945), W szczytowym momencie, w armii było ok. 350-400 tys. żołnierzy. Dzieliła się ona na wydziały ściśle wojskowe oraz komórki specjalne, jak np. Biuro Informacji i Propagandy (BiP) odpowiadające za propagandę polityczną w kraju lub wydawanie niemieckojęzycznych ulotek czy też Kierownictwo Dywersji (Kedyw), kierujący bieżącą działalnością dywersyjną AK. Na jego czele stał Emil Fieldorf. Głównym zadaniem AK była odbudowa państwa polskiego poprzez walkę zbrojną, której głównym punktem miało być ogólnonarodowe powstanie. Dlatego też w ramach akcji scaleniowej, w 1942 większość oddziałów Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) podporządkowała się AK. Pozostałe oddziały połączyły się ze związkiem Jaszczurzym (uznawał rząd na uchodźstwie, ale nie podporządkował się Delegaturze i ZWZ), tworząć razem Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Obok głównego nurtu konspiracyjnego rozwijały się także liczne inicjatywy na mniejszą skale. Przykładem może być oddział wojsk mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”, który kontynuował walki rozpoczęte we wrześniu 1939, aż do wiosny 1940, bądź też Tajna Organizacja Wojskowa (TOW) powołana przez środowiska bliskie sanacji. Praktycznie wszystkie partie działające w podziemiu miały swoje organizacje wojskowe, np. SL-Chłopską Straż, SN- NOW. Ponadto stopniowo tworzono inne związki konspiracyjne takie jak Tajna Armia Polska (TAP), czy Szare Szeregi- podziemny Związek Harcerstwa Polskiego.

Opór Polaków przeciw okupantowi

Działalność konspiracyjna przeciw okupantowi była praktycznie niemożliwa na terenach zaboru sowieckiego, bowiem NKWD przy pomocy olbrzymiej liczby konfidentów w krótkim czasie rozpracowało Polską siatkę konspiracyjną.
Walka podziemna polaków trwała już od pierwszych dni okupacji. Jej zasięg objął wszystkie podstawowe dziedziny życia ludzi. Jedną z pierwszych form walki był bierny opór wobec wszelkich poczynań Niemców. Uchylano się od wszelkiej współpracy z okupantem, krytykowano i ośmieszano jego zarządzenia, zrywano oficjalne ogłoszenia, słuchano i rozpowszechniano najczęściej w formie ulotek wiadomości radiowe nadawane przez aliantów. Ogromną role w organizacji walki narodu miała prasa podziemna. Wydawano ok. 1700 czasopism, powielanych w tysiącach egzemplarzy. Prasa ta informowała o prawdziwej sytuacji na frontach, podtrzymywała ducha w narodzie, uodparniała na niemiecki terror i wzywała do sabotażu. W ramach „akcji N” wydawano czasopisma w języku niemieckim, które miały informować żołnierzy o zbrodniach hitlerowskich, bombardowaniu ich miast przez aliantów oraz o karach dla żołnierzy faszystowskich. Żołnierze mieli tracić przez to wiarę w słuszność sprawy, za którą walczą oraz wiarę w ich zwycięstwo. Rozpowszechnianiem tych pism zajmowało się Biuro Informacji i Propagandy.
Niemcy zlikwidowali w Polsce szkolnictwo wyższe i średnie oraz poważnie ograniczyli nauczanie w szkole podstawowej. W odpowiedzi nauczyciele rozpoczęli masowe tajne nauczanie. Kierował nim Departament Oświaty Delegatury Rządu oraz podlegająca mu Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Tajne nauczanie objęło wszystkie poziomy. Dla większości przedmiotów, np. historia, geografia, łacina stworzono formę tzw. „kompletów”, czyli nauczania w domach prywatnych, stodołach lub miejscach, gdzie łatwo można było się schować. Za złapanie przez Niemców na tajnym nauczaniu groziło więzienie lub obóz koncentracyjny. Mimo tego nauczyciele wpajali uczniom miłość do ojczyzny, poczucie godności osobistej oraz przygotowywali do przyszłej pracy w niepodległej Polsce. Kształcono się także w szkołach wyższych. Uniwersytet Warszawski w 1944 skupiał 2176 słuchaczy. Działała także Politechnika Warszawska, Wolna Wszechnica Polska oraz Uniwersytet Ziem Zachodnich. W Krakowie działał Uniwersytet Jagielloński i Instytut Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Jedną z form walki z okupantem niemieckim był sabotaż. Polegał na mało wydajnej pracy w fabrykach, psuciu narzędzi, maszyn i urządzeń. Zniszczeń zawsze dokonywano w sposób niepozwalający na wykrycie przyczyny zniszczeń. Tak wiec dolewano do wody w parowozach specjalnych środków żrących, powodujących „zużycie” się jego części. Źle zahartowane lufy armat rozrywały się po kilku strzałach. Natomiast jeśli chodzi o rolnictwo, to tu głównym zadaniem było ukrywanie właściwych rozmiarów produkcji oraz dostarczanie w kontyngentach artykułów gorszej jakości i w znacznie mniejszej ilości niż została wyprodukowana.
Także młodzież miała swój udział w walce z okupantem. Najliczniejszą organizacją młodych były Szare Szeregi, czyli Związek Harcerstwa Polskiego. Swoją pracę rozpoczęli już od pierwszych dni wojny i prowadzili ją do końca. Ich walka polegała głównie na małym sabotażu, czyli malowaniu na ścianach napisów typu „Polska walczy”, „Hitler kaput”. Oraz rysunków, np. swastyki na szubienicy lub żółwia. Czasami wrzucano pojemniki z gazem do kin, z których dochód szedł na cele niemieckie. Starsza młodzież Szarych Szeregów zgrupowana była w Grupach Szturmowych (GS) i to z niej głównie utworzony był Kedyw, który później rozrósł się do dużych jednostek (np. batalion „Zośka”). Była to głównie młodzież miejska. Na wsi nie tworzono odrębnych organizacji. Młodzi ludzie stanowili człon oddziałów bojowych Batalionów Chłopskich, Polskiej Organizacji Zbrojnej-„Racławice” i innych. Młodzież tych czasów była przedwcześnie dojrzała. Podlegała takim samym kryteriom jak dorośli, dlatego w oddziałach wojskowych często można było spotkać kilkunastoletnich chłopców. Dziewczęta spełniały role łączniczek i sanitariuszek.
Dużą rolę odegrali duchowni, którzy dostarczali ukrywającym się Żydom odpowiednie papiery, odzież, żywność. Wielu z nich ukrywali ryzykując własne życie.
Polski wywiad miał bardzo wysokie osiągnięcia. W 1941 wykrył niemieckie plany rozmieszczenia wojsk przed uderzeniem na Jugosławię i ZSRR, wykrył oraz dokładnie oznaczył miejsce produkcji rakiety V1, co m.in. umożliwiło rozszyfrować tajemnicę ”cudownej broni” V2. Komórki polskiego wywiadu były w całej Europie, dlatego też informacje, które posiadał miały ogromne znaczenie dla sprzymierzonych. Dzięki nim uniknięto wielu ofiar.
Jedną z ważniejszych form walki Polski w latach 1939-1945 miała dywersja. Polegała ona na wyznaczeniu z organizacji kilkuosobowych grup dywersyjnych składających się ze specjalnie wyszkolonych ludzi, którzy mieli wysadzać pociągi wojskowe, linie wysokiego napięcia, podpalać magazyny, składy broni. Po wykonaniu akcji uczestnicy chowali broń i rozchodzili się do swoich domów. Do najgłośniejszych akcji dywersyjnych należą:
1. Akcja „Wieniec”, czyli wysadzenie torów na węźle Warszawskim.
2. Odbicie przez „Wachlarz” więźniów w Pińsku
3. Akcja „Julia” czyli wysadzenie przez Kedyw mostów, torów i pociągów na linii Przemyśl-Sanok-Rzeszów.
Polskie Państwo Podziemne było fenomenem na skalę światową czasów II Wojny Światowej. Jego najważniejszym celem była ochrona kultury, gospodarki, społeczności polskiej. Do tego celu zmierzało, rozwijając aktywność w różnych dziedzinach. Państwo to występowało przede wszystkim w umacnianiu w polakach oporu cywilnego, solidarności społeczeństwa w obliczu niebezpieczeństwa, krzewieniu wiary w zwycięstwo. Pomimo okupacji i wprowadzonego terroru rozwinęły się takie dziedziny jak tajne nauczanie, opieka społeczna, pomoc Żydom.

[Artur Rogóż]

Ruch oporu w Polsce w latach 1939-1945

Natychmiast po przegranej kampanii wrześniowej społeczeństwo polskie podjęło działania zmierzające do przeciwstawienia się okupantom i kontynuowania walki w konspiracji. Działania te, początkowo o charakterze żywiołowym i niezorganizowanym, polegały głównie na bojkotowaniu zarządzeń niemieckich władz okupacyjnych, uchylaniu się od pracy, zmniejszaniu jej tempa (szczególnie w zakładach zbrojeniowych i transporcie).
W Lubelskiem, Kieleckiem, w lasach pszczyńskich i Borach Tucholskich grupy żołnierzy z rozbitej we wrześniu armii prowadziły walki partyzanckie. Do maja 1940 nie złożył broni oddział wydzielony wojska polskiego majora H. Dobrzańskiego Hubala. Zbierano broń na terenach walk wrześniowych, przechowywano aparaty radiowe, maszyny do pisania i urządzenia poligraficzne.
W całym kraju spontanicznie tworzyły się tajne organizacje, których liczbę określa się na koniec 1940 na ok. 140. 27
Podobna praca 65%

Powstanie i działalność rządu Polskiego na emigracji w latach 1939-1943.
IX 1939 w oblężonej Warszawie generał M. Tokarzewski-Karaszewicz rozpoczął tworzenie ogólnokrajowej organizacji - Służby Zwycięstwu Polski (SZP), której częścią stała się wkrótce Rada Główna Polityczna, złożona z przedstawicieli stronnictw politycznych działających w podziemiu.
Tworzenie SZP przy udziale oficerów sanacyjnych zostało źle przyjęte przez premiera rządu na emigracji, generała W. Sikorskiego. Późniejszą decyzją Sikorskiego SZP została rozwiązana. 13 XI 1939 powołano w jej miejsce Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendantem głównym generałem
K. Sosnkowskim przebywającym we Francji. Funkcję politycznego kierownictwa ZWZ spełniał Polityczny Komitet Porozumiewawczy przemianowany w czerwcu 1940 na Główny Komitet Polityczny, zastąpiony ostatecznie przez Delegaturę Rządu RP na Kraj.
14 II 1942 rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK), która Podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Głównym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony i przygotowanie armii podziemnej na okres powstania, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec. AK dowodzili generałowie: S. Rowecki “Grot” - do 30 V 1943,
T. Komorowski “Bór” - do 2 X 1944, L. Okulicki “Niedźwiadek” - do 19 I 1945. Zastępcami komendanta i szefami sztabu byli: generał T. Pełczyński “Grzegorz” - do 2 X 1944, pułkownik E. Bokszczanin “Sęk” - do 19 I 1945.
AK od samego powstania była organizacją masową, zwiększającą swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez Związek Walki Zbrojnej. W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna "Znak", Gwardia Ludowa, PPS-WRN, Tajna Organizacja Wojskowa, Konfederacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz częściowo Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne.
AK realizowała swoje cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była gł. przez akcje małego sabotażu "Wawer-Palmiry", sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim, np. na Zamojszczyźnie. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów, np. zamach na F. Kutscherę.


Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z KG AK: Związek Odwetu, "Wachlarz" i Kierownictwo Dywersji , pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej, następnie Kierownictwa Walki Podziemnej.
Innymi formami walki bieżącej były: organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego (prowadzona przez Biuro Informacji i Propagandy), wydawanie prasy, np. "Biuletynu Informacyjnego", szerzenie dezinformacji wśród Niemców (akcja "N"), wywiad wojskowy, którego najgłośniejszym osiągnięciem było przejęcie i przekazanie do Anglii w VII 1943 informacji o niemieckich pracach w Peenemnde nad pociskiem V-1.
Po klęsce powstania warszawskiego, jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Czerwoną zostały zdemobilizowane. 1 I 1945 Komendant Główny generał Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, np. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie. Do moskiewskiego więzienia trafił m.in. generał Okulicki, sądzony w „procesie szesnastu”.


Wojskowe organizacje konspiracyjne utworzyła także większość partii i stronnictw politycznych:

Stronnictwo Ludowe – „Roch”. W swym programie politycznym zakładało odbudowę państwa polskiego z granicami: wschodnią - sprzed września 1939, zachodnią - opartą na Odrze i Nysie Łużyckiej, oraz z Gdańskiem i Prusami Wschodnimi na północy. Opowiadało się za wprowadzeniem demokracji parlamentarnej, reformą rolną bez odszkodowania, nacjonalizacją górnictwa, zakładów zbrojeniowych, komunikacji oraz lasów. Z inicjatywy tej partii powstała początkowo:
Straż Chłopska – „Chłostra”, przemianowana później na Bataliony Chłopskie. Instrukcja organizacyjna głosiła, że SCh jest formacją samoobrony mająca za zadanie zabezpieczenie porządku i spokoju publicznego, ochronę mienia, ochronę działalności “Rocha” i współpracę z podziemnymi władzami państwowymi. Na przełomie 1941/1942 zaczęły powstawać tzw. Oddziały Specjalne (OS) wydzielone z oddziałów terenowych. Wykonywały akcje bojowo-dywersyjne np.: uderzały na posterunki policji, prowadziły akcję antykontyngentową, dokonując zniszczeń w młynach, mleczarniach, tartakach, gorzelniach itp., oraz niszcząc dokumentację podatkową. W porozumieniu z Kierownictwem Walki Cywilnej zwalczały kolaborantów, agentów gestapo, kolonistów niemieckich i volksdeutschów. Bataliony Chłopskie zostały rozwiązane IX 1943.

Stronnictwo Narodowe. Partia polityczna obozu Narodowej Demokracji, utworzona w 1928 z przekształcenia Związku Ludowo-Narodowego. Na pierwszego prezesa Rady Naczelnej i Zarządu Głównego wybrano J. Bartoszewicza. Program stronnictwa zakładał budowę katolickiego państwa narodu polskiego, opowiadał się za hierarchiczną organizacją społeczeństwa, przekształceniem ustroju politycznego zwiększającym rolę elity narodowej w państwie, wysuwało hasła antykomunistyczne, ograniczenia swobód i praw obywatelskich Żydów (m.in. dostępu na wyższe uczelnie).


W czasie okupacji SN utworzyło własną siłę zbrojną:
Narodową Organizację Wojskową – NOW. NOW powołano do życia w październiku 1939. Na mocy decyzji władz SN z listopada 1942 NOW została włączona w struktury Armii Krajowej (AK).
Decyzja o scaleniu NOW z AK stała się przyczyną secesji części działaczy Stronnictwa i członków NOW z szefem sztabu pułkownikiem I. Oziewiczem na czele. Secesjoniści powołali w styczniu 1943 nowy Zarząd Główny SN i oddziały wojskowe pod nazwą Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Przede wszystkim NOW prowadziła działalność wywiadowczą oraz rozpoznanie konfidentów i szczególnie niebezpiecznych funkcjonariuszy hitlerowskich, zdobywano broń, amunicję i środki finansowe, tworzono system łączności, głównie patroli terenowych, a także kolportaż podziemnej prasy. Przeprowadzano akcje sabotażowo-dywersyjne i w celach samoobrony. NOW organizowała również pomoc dla Żydów (współpracując w Warszawie w tym celu z Frontem Odrodzenia Polski i pracownikami Wydziału Opieki Społecznej i Zdrowia Zarządu Miejskiego Warszawy). Po upadku Powstania Warszawskiego, w którym walczyło w ramach oddziałów AK ok. 1,5 tys. żołnierzy NOW, organizacja ponownie usamodzielniła się i w listopadzie 1944 współtworzyła ze scaloną z AK częścią NSZ Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.

Narodowe Siły Zbrojne - powstały formalnie 20 września 1942 r. Faktycznie jednak proces formowania NSZ rozpoczął się od lipca 1942 r., kiedy nastąpił rozłam w Narodowej Organizacji Wojskowej na tle scalenia z Armią Krajową.
Główne cele programowe NSZ zostały sformułowane w Deklaracji Narodowych Sił Zbrojnych z lutego 1943 r. Należały do nich przede wszystkim: walka o niepodległość Polski i jej odbudowę z granicą wschodnią sprzed 1939 r., a zachodnią na linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej (tzw. koncepcja marszu na zachód) oraz wrogi stosunek do podziemia komunistycznego. Narodowe Siły Zbrojne występowały zarówno przeciwko faszystowskim Niemcom, jak też sowieckiej Rosji, która po klęsce wojsk niemieckich pod Stalingradem została uznana za wroga nr 1. Oficjalnie stwierdzał to rozkaz nr 3 z lutego 1944 r. Organizacja ta była zarazem przeciwko idei AK zorganizowania powszechnego powstania antyniemieckiego. Jednocześnie jednak uznawała Polski Rząd na Uchodźstwie z siedzibą w Londynie. Walki z partyzantką komunistyczną

W lipcu 1943 w obliczu nasilenia się działań komunistycznego podziemia wspieranego przez Związek Radziecki niektóre oddziały NSZ na własną rękę podjęły walki z Gwardią Ludową. Pisma podziemne związane z NSZ ostrzegały przed przygotowywanym przez PPR, na rozkaz Moskwy, przedwczesnym wybuchem powstania antyniemieckiego które skończyłoby się ogromną rzeźą polskiej ludności co ułatwiłoby podporządkowanie Polski przez komunistów. Prawdopodobnie wówczas zostały wydane "Wytyczne działania Akcji Specjalnej dowództwa NSZ", które przewidywały oczyszczanie terenu z band wywrotowych oraz wrogich formacji narodowościowych - ukraińskich, żydowskich i sowieckich, a podejmowanie walki zbrojnej z Niemcami dopuszczały jedynie w razie samoobrony. Pierwszy przypadek likwidacji oddziału GL miał miejsce 22 lipca 1943 r. na Kielecczyźnie i dotyczył złożonego głownie z Żydów oddziału GL im. Ludwika Waryńskiego - akcję wykonał oddział "Sosna" kierowany przez agenta radomskiego Gestapo Huberta Jurę ps. "Tom". Drugi, najbardziej znany, miał miejsce 9 sierpnia koło wsi Borów na Lubelszczyźnie. W tym okresie przeprowadzono także kilka innych akcji przeciwko GL, zwłaszcza w Okręgu Kieleckim (oddziały AS "Sosna" przemianowane na "Las 1" i "Las 2" – od grudnia 1943 r. do lutego 1944 r.).

Wolność-Równość-Niepodległość - konspiracyjna nazwa Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), odtworzonej po wojnie obronnej Polski w październiku 1939. Skupiała większość członków i kół przedwojennej PPS, poza nielicznymi grupami lewicowymi, tworzącymi organizację Polskich Socjalistów.
WRN opowiadała się za odbudową Polski przy utrzymaniu niezmienionych granic wschodnich, za przeprowadzeniem parcelacji wielkich gospodarstw ziemskich, rozwojem spółdzielczości i samorządu w życiu ekonomicznym kraju. Od momentu powstania utworzyła własną organizację zbrojną Gwardię Ludową WRN.
Gwardia Ludowa – GL. Konspiracyjna organizacja wojskowa, utworzona 6 stycznia 1942 przez Polską Partię Robotniczą (PPR) i przez nią kierowana. Walczyła z okupantem hitlerowskim. Celem GL było niszczenie transportu wroga, dezorganizacja administracji okupanta, dokonywanie akcji odwetowych (np. zamach na Caf Club), walka z żandarmerią i policją, wywiad i walka partyzancka.

Armia Ludowa – AL. Utworzona na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 I 1944. Powstała w wyniku przemianowania Gwardii Ludowej. Działała wyłącznie na obszarze Generalnego Gubernatorstwa i na terenach polskich włączonych do III Rzeszy. Podlegała KRN, faktycznie kierowana przez Polską Partię Robotniczą, uznała aneksję polskich obszarów wsch. przez ZSRR. W swym statucie AL zakładała prowadzenie walki z Niemcami w celu odbudowy państwa polskiego, kierowanego przez komunistów, związanego trwałym sojuszem z ZSRR.
Do jej głównych zadań należało organizowanie dywersji na tyłach armii niemieckiej, prowadzenie wywiadu wojskowego, bojowe współdziałanie z partyzantką radziecką i Armią Czerwoną oraz podejmowanie działań mających na celu przechwycenie władzy przez komunistów po zakończeniu wojny.

[Pewu]

Obóz lewicowy był inicjatorem walki partyzanckiej z okupantem, mimo iż nie posiadał własnej partii aż do początku 1942 roku, kiedy to utworzono Polska Partię Robotniczą. Ta powołała jeszcze w miesiącu własnego powstania lewicową organizację zbrojną - Gwardię Ludową (którą przekształcono w 1944 roku w Armię Ludową). Lewicowcy dążyli do rozwijania przyjaznych stosunków ze Związkiem Radzieckim i przeprowadzenia demokratycznych reform społeczno-ustrojowych w przyszłej Polsce.

Naprawdę? A więc nie byli oni komunistyczną agenturą, dążącą do zniewolenia Polski przez Sowietów, lecz szczerymi demokratami, którzy pragnęli wnieść trochę wolności do niewolonego przez dwudziestolecie międzywojenne państwa? A GL/AL była prężną organizacją, całymi siłami walczącą zaczepnie z okupantem? Bo z tego co słyszałem wcześniej, to zajmowali się oni głównie mordowaniem i łupieniem wrogów klasowych/ideowych, w tym również i chłopstwa, które nijak dla tych demokratów wsparcia dać nie chciało.

[Artur Rogóż]

Określenie to po raz pierwszy w okupowanym kraju pojawiło się na łamach Biuletynu Informacyjnego w dniu 13 stycznia 1944 roku.

Jednym z celów rządu na emigracji było organizowanie i kierowanie ruchem oporu na ziemiach polskich. Najwcześniej zaczyna się tworzyć pion wojskowy - już we wrześniu 1939r. Powstaje szereg organizacji zbrojnych, których celem jest prowadzenie walki z Niemcami np. PLAN (Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa). Pierwszą ogr. powstającą w pewnym stopniu z inspiracji władz jest SZP (Służba Zwyciestwu Polski). Powstaje 27 września 1939 w Warszawie. Szefem zostaje gen. Michał Tokarzewski-Karasewicz. Łączy ona w sobie cele wojskowe oraz polityczne. Org. akcje bojowe i sabotażowe. Pod wpływem Sikorskiego ta org. zostaje rozwiązana, a na jej miejsce powst. ZWZ (Związek Walki Zbrojnej) - 13 list'39r. Miała to być org. ponadpartyjna, grupująca Polaków chętnych do walki przeciw Niemcom. Szefem został gen. Kazimierz Sosnkowski. Jednak on przebywał we Francji więc dowódcą obszaru niemieckiego został Stefan Grot - Rowecki, a radzieckiego Tokarzewski - Karaszewicz. Była to org. ściśle wojskowa. Wiosną'40 liczyło sobie 62 tys. członków. Zadaniem ZWZ było rozbudowywanie org. podziemnej, gromadzenie broni, wywiady. Celem nie było podejmowanie akcji zbrojnych. Od 1941 ZWZ rozpoczyna akcje scaleniowe, których celem było podporządkowanie wszystkich org. zbrojnych na terenie Polski. 14 lutego 1942 na polecenie Sikorskiego ZWZ zostaje przekształcone na Armię Krajową. Dowódcą jest nadal Rowecki - do czerwca 1943 kiedy zostaje aresztowany. Dowódcą zostaje po nim Tadeusz Bór-Komorowski. Ten jest dowódcą do 2 paź. 44r., a po nim dowódcą zostaje Leopold Okunicki aż do momentu jej rozwiązania - 19 stycznia 1945. Cele AK: armia podziemna skupiająca wszystkie org. wojskowe. Zadania: samoobrona oraz przygotowanie powszechnego powstania. Podczas akcji scaleniowej do AK włączono: Gwardię Ludową (org. zbrojna PPS-u), częściowo Bataliony Chłopskie (org. zbrojna Str.Ludowego), częściowo Narodowa Org. Wojskowa (podp. Str.Narodowemu) oraz Szare Szeregi. Część skrajna Narodowej Org. Wojskowej połączyła się z Grupą "Szaniec" i jej Zw.Jaszczurczym. Z połączenia ich we wrześniu'42 powst. Narodowe Siły Zbrojne. Jednostki sabotażowo-dywersyjne AK zostają skierowane do bezpośredniej walki z Niemcami: Zw. Odwet i Wachlarz. Później one łączą się w Kierownictwo Dywersji. Kierownikiem był płk. Emil Nil-Kildorf. Później wszedł w skład Kierownictwa Walki Konspiracyjnej.

PION POLITYCZNY: miał być reprezentacją polityczną narodu, charakter opiniodawczy w stosunku do pionu administracyjnego. Pion ten łączy działające wpodziemiu partie polityczne, które udzielały poparcia urzędowi emigracyjnemu: PPS (WRN), Str. Ludowe, Str. Narodowe, Str. Pracy. 26 lutego'40 powst. PKP (Polityczny Komitet Porozumiewawczy). W skład wchodzą w/w partie. Marzec'43 PKP przekształca się w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP) - działa przy Delegacie Rządu na Kraj. 9 I '44 KRP przekształca się w Radę Jedności Narodowej (RJN). Jest to namiastka parlamentu. Przewodniczącym był K.Kulżak. 12 lutego '44 wydają oni deklarację "O co walczy naród polski": sojusz z USA, Francją, Anglią, dobre stosunki z ZSRR, granica wsch. z 1921r., włączenie Prusz Wsch., Gdańska, przesunięcie granicyna zach., po wojnie Polska miała być demokratyczna z silnym rządem, a mniejszości narodowe miały otrzymać autonomię i równouprawnienie. Mówiono o uspołecznieniu kluczowych gałęzi przemysłu, upowszechnieniu własności. reformach rolnych, programie społecznym.

FRONT ADMINISTRACYJNY: powstaje w 1940. Tworzy go Delegatura Rządu na Kraj. Było to ramię rządu emigracyjnego działające w kraju. Celem Delegatury było kierowanie podziemną administracją, koordynacja działania wszystkich trzech pionów, zalążek władzy po wyzwoleniu. Pierwszym delegatem zostaje Cyryl Rafalski z SP, po nim J.Michałkiewicz, a później Jan Stanisław Jankowski, następnie Stefan Kordomski. W 1941 utw. Kierownictwo Walki Cywilnej, które kierowało ruchem oporu nie mającym charaktru zbrojnego. W 1943 KWC połączono z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej. Tworzą Kierownictwo Walki Podziemnej. W 1944r. postanowiono, że delegat rządu na kraj będzie jednocześnie vice premierem rządu emigracyjnego w Londynie. Polskie państwo podziemne istniało do 1 lipca 1945, czyli do momentu kiedy rozwiązuje się Rada Jedności Narodowej. Przed rozwiązaniem wydaje tzw. "Testament Polski Walczącej".

[Warka]

Polskie Państwo Podziemne - tajne struktury państwa polskiego, istniejące w czasie II wojny światowej, podlegające Rządowi RP na uchodźstwie. Określenie to po raz pierwszy w okupowanym kraju pojawiło się na łamach Biuletynu Informacyjnego w dniu 13 stycznia 1944 roku.

Jednym z celów rządu na emigracji było organizowanie i kierowanie ruchem oporu na ziemiach polskiech. Najwcześniej zaczyna się tworzyć pion wojskowy - już we wrześniu 1939r. Powstaje szereg organizacji zbrojnych, których celem jest prowadzenie walki z Niemcami np. PLAN (Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa). Pierwszą ogr. powstającą w pewnym stopniu z inspiracji władz jest SZP (Służba Zwyciestwu Polski). Powstaje 27 września 1939 w Warszawie. Szefem zostaje gen. Michał Tokarzewski-Karasewicz. Łączy ona w sobie cele wojskowe oraz polityczne. Org. akcje bojowe i sabotażowe. Pod wpływem Sikorskiego ta org. zostaje rozwiązana, a na jej miejsce powst. ZWZ (Związek Walki Zbrojnej) - 13 list'39r. Miała to być org. ponadpartyjna, grupująca Polaków chętnych do walki przeciw Niemcom. Szefem został gen. Kazimierz Sosnkowski. Jednak on przebywał we Francji więc dowódcą obszaru niemieckiego został Stefan Grot - Rowecki, a radzieckiego Tokarzewski - Karaszewicz. Była to org. ściśle wojskowa. Wiosną'40 liczyło sobie 62 tys. członków. Zadaniem ZWZ było rozbudowywanie org. podziemnej, gromadzenie broni, wywiady. Celem nie było podejmowanie akcji zbrojnych. Od 1941 ZWZ rozpoczyna akcje scaleniowe, których celem było podporządkowanie wszystkich org. zbrojnych na terenie Polski. 14 lutego 1942 na polecenie Sikorskiego ZWZ zostaje przekształcone na Armię Krajową. Dowódcą jest nadal Rowecki - do czerwca 1943 kiedy zostaje aresztowany. Dowódcą zostaje po nim Tadeusz Bór-Komorowski. Ten jest dowódcą do 2 paź. 44r., a po nim dowódcą zostaje Leopold Okunicki aż do momentu jej rozwiązania - 19 stycznia 1945. Cele AK: armia podziemna skupiająca wszystkie org. wojskowe. Zadania: samoobrona oraz przygotowanie powszechnego powstania. Podczas akcji scaleniowej do AK włączono: Gwardię Ludową (org. zbrojna PPS-u), częściowo Bataliony Chłopskie (org. zbrojna Str.Ludowego), częściowo Narodowa Org. Wojskowa (podp. Str.Narodowemu) oraz Szare Szeregi. Część skrajna Narodowej Org. Wojskowej połączyła się z Grupą "Szaniec" i jej Zw.Jaszczurczym. Z połączenia ich we wrześniu'42 powst. Narodowe Siły Zbrojne. Jednostki sabotażowo-dywersyjne AK zostają skierowane do bezpośredniej walki z Niemcami: Zw. Odwet i Wachlarz. Później one łączą się w Kierownictwo Dywersji. Kierownikiem był płk. Emil Nil-Kildorf. Później wszedł w skład Kierownicta Walki Konspiracyjnej.

PION POLITYCZNY: miał być reprezentacją polityczną narodu, charakter opiniodawczy w stosunku do pionu administracyjnego. Pion ten łączy działające w podziemiu partie polityczne, które udzielały poparcia urzędowi emigracyjnemu: PPS (WRN), Str. Ludowe, Str. Narodowe, Str. Pracy. 26 lutego'40 powst. PKP (Polityczny Komitet Porozumiewawczy). W skład wchodzą w/w partie. Marzec'43 PKP przekształca się w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP) - działa przy Delegacie Rządu na Kraj. 9 I '44 KRP przekształca się w Radę Jedności Narodowej (RJN). Jest to namiastka parlamentu. Przewodniczącym był K.Kulżak. 12 lutego '44 wydają oni deklarację "O co walczy naród polski": sojusz z USA, Francją, Anglią, dobre stosunki z ZSRR, granica wsch. z 1921r., włączenie Prusz Wsch., Gdańska, przesunięcie granic zach., po wojnie Polska miała być demokratyczna z silnym rządem, a mniejszości narodowe miały otrzymać autonomię i równouprawnienie. Mówiono o uspołecznieniu kluczowych gałęzi przemysłu, upowszechnieniu własności. reformach rolnych, programie społecznym.

FRONT ADMINISTRACYJNY: powstaje w 1940. Tworzy go Delegatura Rządu na Kraj. Było to ramię rządu emigracyjnego działające w kraju. Celem Delegatury było kierowanie podziemną administracją, koordynacja działania wszystkich trzech pionów, zalążek władzy po wyzwoleniu. Pierwszym delegatem zostaje Cyryl Rafalski z SP, po nim J.Michałkiewicz, a później Jan Stanisław Jankowski, następnie Stefan Kordomski. W 1941 utw. Kierownictwo Walki Cywilnej, które kierowało ruchem oporu nie mającym charakteru zbrojnego. W 1943 KWC połączono z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej. Tworzą Kierownictwo Walki Podziemnej. W 1944r. postanowiono, że delegat rządu na kraj będzie jednocześnie vice premierem rządu emigracyjnego w Londynie. Polskie państwo podziemne istniało do 1 lipca 1945, czyli do momentu kiedy rozwiązuje się Rada Jedności Narodowej. Przed rozwiązaniem wydaje tzw. "Testament Polski Walczącej".

Struktury podzielone były na dwa piony:

* Pion wojskowy w którego skład wchodziły:
o Komenda Główna AK,
o Komendy Okręgów AK,
o Komendy Obwodów AK,
o Kierownictwo Dywersji (KeDyw),
o Kierownictwo Walki Bieżącej.

Naczelnymi zadaniami pionu wojskowego (Armia Krajowa) była rozbudowa militarna, która miała dać Polakom możliwość walki o suwerenność i niepodległość kraju po zakończeniu wojny. Pion wojskowy był także łącznikiem między okupowaną Polską a Rządem na uchodźstwie, chronił pion cywilny i zapewniał bezpieczeństwo jego pracownikom.

* Pion cywilny który składał się z:
o Delegatury Rządu na Kraj,
o Kierownictwa Walki Cywilnej,
o Delegatur Terenowych.