Działania wojenne i sytuacja społeczności polskiej w latach

[Warka]

Działania wojenne i sytuacja społeczności polskiej w latach 1939-1941
ŻYCIE POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ

Po zakończeniu działań wojennych w Polsce Hitler (6.10.1939) w przemówieniu w Reichstagu zgłosił propozycję zawarcia pokoju z Wielką Brytanią i Francją. Twierdził, że dokonał tylko poprawek do krzywdzącego Niemców traktatu wersalskiego i nie ma żadnych agresywnych planów wobec mocarstw zachodnich. Jeszcze w trakcie działań wojennych zastanawiał się nad utworzeniem kadłubowego państewka polskiego, mogącego stanowić przedmiot w rokowaniach o pokój z Anglią i Francją. Stalin był temu stanowczo przeciwny, a gdy 10 i 12.10. Daladier i Chamberlain odrzucili niemiecką ofertę pokojową, Hitler wycofał się z wcześniejszych planów. 8.10. wydał dekret o podziale i administracji zdobytych terenów w Polsce, na mocy którego utworzono dwa nowe okręgi administracyjne III Rzeszy: Poznań i Pomorze Zachodnie. W drugim dekrecie z 12.10. stwierdził: „Tereny zajęte przez wojska niemieckie, o ile nie zostały wcielone do Rzeszy Niemieckiej, podporządkowane będą Generalnemu Gubernatorowi zajętych terenów niemieckich”. W połowie października Niemcy dokonali rozgraniczenia obszarów wcielonych do Rzeszy od obszarów okupowanych.
Do Rzeszy wcielono województwa: pomorskie, poznańskie, górnośląskie, większość łódzkiego wraz z Łodzią, zachodnią część krakowskiego, północną część warszawskiego z Płockiem i Ostrołęką, powiaty suwalski i augustowski, niektóre powiaty województwa kieleckiego z Zagłębiem Dąbrowskim oraz Zaolzie. Tereny te obejmowały łącznie 92 tys. km kwadratowych i liczyły ponad 10 mln mieszkańców, w tym 9 mln Polaków. Był to obszar najlepiej rozwinięty ekonomicznie.
26.10 z pozostałych ziem polskich, nie włączonych do Rzeszy, powstało Generalne Gubernatorstwo. Generalnym gubernatorem mianowani Hansa Franka, który za swą siedzibę obrał sobie Wawel.
Tereny włączone do III Rzeszy uznano za rdzennie niemieckie. Już od początku okupacji Niemcy przesladowali tu inteligencję polską, uczestników powstań, działaczy politycznych, samorządowych, wszystkich aktywistów. Usuwali Polaków z mieszkań, domów, gospodarstw rolnych, pozbawiali własności, wywozili do obozów, do pracy przymusowej, wysiedlali do GG. Zakazali im organizowania się, opuszczania miejsca zamieszkania, posługiwania się środkami transportu, uczęszczania na różne imprezy kulturalne, odwiedzania parków, szykanowali ich na każdym kroku, poniżali godność osobistą. Przed totalną germanizacją obszarów włączonych do Rzeszy Niemcy przeprowadzili akcję likwidowania polskiej warstwy przywódczej. Zamknęli też wszystkie szkoły średnie i wyższe, zlikwidowali prasę polską i biblioteki. Zmienili wiele nazw miast, ulic na niemieckie. Na Pomorzu i Śląsku nakłaniali ludzi do wpisywania się na tzw. Niemiecką Listę Narodową. Wpisywano się na nią celem zachowania swego gospodarstwa, domu, mieszkania, pracy, uchronienia się przed wysiedleniem, często dla zwykłego konformizmu. Ludzi tych zmuszano więc do pracy dla Niemiec, a młodzież automatycznie należała do Hitlerjugend.
Niemcy wyodrębniali Ślązaków, Kaszubów, Mazurów i górali w rzekomo odrębne narody. Traktowali ich znacznie lepiej, podobnie jak Polaków współmałżonków Niemek lub Polki – żony Niemców.
GG nie było ani tworem państwowym, ani też częścią Rzeszy. Stanowiło w istocie strefę okupacyjną przeznaczoną dla ludności polskiej, oddzieloną od Rzeszy granicą celną, walutową, dewizową i policyjną. Polacy zachowali tu prawa własności, kontrolowanej jednak przez okupanta, szkolnictwo podstawowe i zawodowe, niektóre instytucje kulturalne, samorządowe, finansowe, jak np. PKO, PCK. O ziemie włączone nie do GG, tylko do Niemiec dbano bardziej.
Szybko wzrastały ceny żywności, wiele ludzi nie mogło wykonywać swego zawodu, więc chwytało się innych profesji.
Najgorzej pod względem ekonomicznym odczuli okupację Żydzi pozbawieni warsztatów, sklepów, domów, mieszkań. Wobec nich Niemcy prowadzili politykę terroru. Zsyłali Żydów do gett, gdzie umierali oni z głodu, chorób. Getta były obszarami zamkniętymi, skąd Żydom nie wolno było wychodzić. Czasem Niemcy przyjeżdżali do gett i tam, zupełnie bez powodu, wymordowywali całe nawet rodziny.
Terror był stałym elementem polityki okupanta. Mieli oni na celu odstraszenie Polaków od działalności na szkodę Niemiec. Pierwszą masową akcją eksterminacyjną było rozstrzelanie ponad 100 osób w Wawrze pod Warszawą. Złowrogą sławę zdobyło więzienie na Pawiaku i lochy w siedzibie Gestapo przy alei Szucha w Warszawie, więzienie Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, hotel „Palace” w Zakopanem. Ze szczególnym okrucieństwem Niemcy tępili wykształcone warstwy społeczne.
Na terenie Polski powstała sieć obozów koncentracyjnych. Podlegały one szefowi SS Heinrichowi Himmlerowi. Najbardziej znane to Oświęcim i Majdanek. Tu ginęły miliony ludzi.

ŻYCIE POD OKUPACJĄ RADZIECKĄ

Wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny polskie towarzyszył masowy terror, fizyczne unicestwianie Polaków z wyższych warstw społecznych, oficerów, działaczy politycznych.
Litwa, początkowo deklarująca neutralność, otrzymała od ZSRR Wileńszczyznę. Zaczęła się więc silna lituanizacja miasta i okręgu. Zmieniano nazwy miejscowości i ulic, zlikwidowano Uniwersytet im. Batorego, a utworzono Uniwersytet Litewski.
Po akcjach NKWD pogorszyła się znacznie sytuacja gospodarcza. Przed nielicznymi sklepami ustawiały się kilometrowe kolejki po podstawowe produkty żywnościowe i przedmioty codziennego użytku. Upaństwowiono majątki ziemskie, fabryki, kamienice, banki, cukrownie, tartaki, spółdzielnie polskie i ukraińskie. Rozpoczęła się akcja kolektywizacji wsi połączona z represjami majątkowymi zamożnych chłopów. Zwiększyło się bezrobocie. Miliony ludzi wywieziono wgłąb ZSRR. Masowo zapadały wyroki śmierci. Likwidowano kościoły katolickie.
Zaczęła się intensywna sowietczyzna życie gospodarczego, społecznego, politycznego i kulturowego. Wszystkie dawne polskie, ukraińskie i żydowskie organizacje zostały rozwiązane. Organizatorem władzy na Zachodniej Ukrainie był ówczesny I sekretarz KC KP(b) Nikita Chruszczow.
Najbardziej złą sławę spośród więzień zdobyły lwowskie Brygidki i Zamarstynów, gdzie dokonywano masowych egzekucji.
Polacy stanowili na ogół element „obcy klasowo” i „niepewny politycznie” Należało więc usunąć ich ze strefy przygranicznej. Rozpoczęto więc masowe deportacje. Rewidowano mieszkania i rzeczy osobiste. Wywożono ludzi zazwyczaj w nocy w wagonach towarowych. Długich podróży w ekstremalnych warunkach nie przeżywali zazwyczaj chorzy, starcy, dzieci. Na miejscu ci, co przeżyli, musieli sami zadbać o wybudowanie sobie domostwa, odzież, leki, pożywienie. Warunki na „nieludzkiej ziemi” powodowały śmierć tysięcy ludzi.
Gorszy los spotykał ludzi zsyłanych do łagrów – obozów ciężkiej, katorżniczej pracy. Trafiało się tam z powodów politycznych, na podstawie donosu, sfałszowanego oskarżenia, przestępstw kryminalnych. Łagry doszczętnie wyniszczały ludzi.
Najgorsze jednak czekało jeńców wojennych. Gromadzono ich w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Otaszkowie. Panowała tam ciasnota i okropne warunki sanitarne. 5 marca 1940 r. Stalin, Mołotow, Beria i inni najwyżsi dygnitarze podjęli decyzję o rozstrzelaniu bez sądu 21 850 Polaków. Masowych mordów dokonywano też w Katyniu.

[Warka]

W wyniku klęski w wojnie obronnej 1939 ziemie polskie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Wilno wraz z okręgiem przekazano Litwie, kilka gmin na Podhalu przyłączono do Słowacji, pozostałe terytoria znalazły się pod okupacją radziecką.
Z ziem polskich pod okupacją niemiecką w granice Rzeszy włączono (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 8 X 1939) Śląsk, Pomorze, Wielkopolskę, większość województwa łódzkiego, część województwa warszawskiego, kieleckiego, krakowskiego i białostockiego. Obszary włączone do Rzeszy zamieszkiwało ok. 10 mln ludności, z czego tylko 6% stanowili Niemcy.
Z pozostałych ziem okupowanych (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 10 X 1939, z mocą obowiązującą od 26 października) utworzono Generalną Gubernię. Tereny pod okupacją niemiecką podzielono na tereny wcielone do Niemiec i obszar generalnego gubernatorstwa; wcielono je na mocy decyzji z 8 paź.'39. Wcielone województwa: pomorskie, poznańskie, częściowo warszawskie, cz.łódzkie, cz. kieleckie, cz. krakowskie, śląskie, suwalszczyzna. Z reszty utw. 12 paź.'39r generalne gubernatorstwo z 4 dystryktów: Warszawa, Lublin, Radom, Kraków (stolica). W 1941 do g.gubernatorstwa dodano dystrykt Galicja ze stolicą we Lwowie. G.gubernatorem z siedzibą na Wawelu został Hans Frank.

Ziemie wcielone do III Rzeszy:

Cel okupacji: jak najszybsza germanizacja tych terenów oraz biologiczne wyniszczenie ludności polskiej w ciągu 10 lat. Metody: wysiedlanie ludności polskiej np. na tereny gubernatorstwa lub na przymusowe roboty do Niemiec, zniemczanie: zmuszanie do podpisywania Deutsche Volkliste (niemiecka list narodowa) - zmuszano gł. Polaków, którzy przed I wojną światową byli obywatelami Niemiec. Naród dzielono na grupy np. Górale, Kaszubi. Zlikwidowano wszelkie ślady polskości: szkoły polskie, instytucje, biblioteki, zgermanizowano nazwy miejscowości, noszono naszytą literę P, traktowano Polaków jak cudzoziemców w Niemczech, konfiskowano własność prywatną np. ziemie, niszczono i wywożono zbiory biblioteczne i dzieła sztuki. Dokonano niekorzystnej wymiany pieniędzy: 2 zł - 1 marka, a można było wymienić tylko 500 zł.

Generalne Gubernatorstwo:

Cele okupacji podobne lecz bardziej rozciągnięte w czasie, eksploatacja surowców i taniej siły roboczej, eksterminacja i germanizacja. Cechą polityki był terror, który miał biologicznie wyniszczyć naród. Metody terroru: łapanki, rozstrzeliwania, aresztowania inteligencji, akcja A-B (eksterminacja polskiej inteligencji według listy), obozy koncentracyjne (Oświęcim brzezinka, Majdanek, Rogoźnica, Sztutowo, Chełmno, Sobibór, Bełrzec, Treblinka), rozpijanie narodu, system kartkowy. Eksploatacja gospodarcza: wywózki do pracy do Niemiec (ok. 2,5 mln Polaków), obowiązkowe tzw. kontyngenty, demontaż maszyn, cały przemysł był nastawiony na potrzeby Niemiec, niekorzystna wymiana pieniądza, konfiskata majątków, eksploatacja bogactw mineralnych. Germanizacja: likwidacja szkolnictwa wyższego i średniego, teatrów, kin, bibliotek, muzeów, partii politycznych, organizacji społecznych, kulturalnych, sportowych. W 1941 Niemcy opracowują tzw. Generalny Plan Wschodni - zmiana w niemiecką przestrzeń życiową terenów od J. Ładoga do M. Czarnego. Ludność z tych terenów miano w części przesiedlić na Syberię, cz. wymordować a cz. pozostawić. cz. zgermanizować. Uderzono w Żydów tzw. Holokaust, umieszczano ich w tzw. gettach, pozbawiano majątków, skazano na śmierć głodową; od 1942 wywożono ich do obozów zagłady. Eksterminowano też Cyganów (ok. 30 tys.).

Tereny Zw. Radzieckiego:

Przeprowadzono sfingowane wybory do zgromadzeń ludowych; te zgromadzenia 22.paź'39 zwracają się z prośbą do władz Zw. Radzieckiego aby te tereny włączyć do rodziny radzieckiej. 1 list'39 włączono Zach. Ukrainę do Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej, a 2 list. Zach. Białoruś do Białoruskiej Republiki Socjalistycznej. Cele okupacji: sowietyzacja i rusyfikacja, eksterminacja to cel dalszy. 2 list'39 wydano dekret o obywatelstwie - na jego mocy wszyscy Polacy mieszkający na tych terenach przed wojną otrzymywali obywatelstwo radzieckie; od początku prowadzono masowe aresztowania, deportowano do Kazachstanu i Syberii, łagry, konfiskowano masowo majątki, nacjonalizacja przemysłu, rolnictwa (wpr. Kołchozy), zablokowano konta oszczędnościowe, przepr. wymianę waluty 1 rubel - 1 złoty ale można było wymienić tylko 300 zł., zamknięto polskie księgarnie i biblioteki, grabiono dzieła sztuki, represjonowano kościół katolicki, wpr. do szkół j. rosyjski, historię Rosji i rosyjski model szkolnictwa, NKWD przeprowadzało aresztowania. Aresztowano 15700 osób: policjanci, oficerowie i żołnierze KOP-u. Umieszczono ich w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Wiosną'40 wymordowało ich NKWD: Katyń, Miednoje i okol. Charkowa (kaźnie). Ocalało tylko kilkaset oficerów. W '41 w więzieniach NKWD było zamknięte 80 tys. Polaków, których wymordowano.