Sytuacja Polaków pod okupacją radziecką w czasie II Wojny Św

[Artur Rogóż]

Ziemie zajęte przez ZSRR wcielono w skład ZSRR (z wyjątkiem Wileńszczyzny, przekazanej Litwie i włączonej do ZSRR w sierpniu 1940 r.). Sowieckie władze okupacyjne wprowadziły oparty na terrorze reżim polityczno-policyjny obowiązujący na obszarze ZSRR. Rozwiązały wszystkie partie i organizacje społeczne — działalność mogła prowadzić wyłącznie partia komunistyczna i podporządkowane jej organizacje. W dniu 2 listopada 1939 r. ziemie polskie zostały wcielone do Związku Radzieckiego. Obywatelom RP przymusowo nadały obywatelstwo sowieckie. Wiele osób aresztowano, część ludności deportowano w głąb ZSRR. Największe deportacje Polaków odbywały się od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. (liczbę deportowanych szacuje się na 1,5-1,7 miliona, rzeczywista liczba oscyluje między 330 a 500 tys.). Władze sowieckie przeprowadziły wywłaszczenia i konfiskaty własności prywatnej oraz kolektywizację rolnictwa, przejęły własność państwa polskiego i instytucji publicznych, dokonały wymiany waluty.

Agresja ZSRR na ziemie polskie 17 września 1939 r. zapoczątkowała okres okupacji radzieckiej wschodnich obszarów Rzeczpospolitej. Granica niemiecko-radziecka przebiegała wzdłuż Pisy i Narwi do Ostrołęki, następnie Bugiem w górę rzeki do Małkini i od Leżajska w górę Sanu. Zajęte w wyniku działań wojsk niemieckich miasta, m.in.: Brześć, Augustów, Białystok, Przemyśl, hitlerowcy przekazali ZSRR. Wilno wraz z okręgiem, zajęte we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, zostało przekazane Litwie.

11 października 1939 r. na terenach zachodniej Ukrainy, a 12 października 1939 r. na terenach białoruskich ogłoszono proklamacje wzywające do wyborów do Zgromadzeń Ludowych. Przeprowadzone pod terrorem, sfałszowane wybory stały się podstawą formalnego wcielenia okupowanych ziem Rzeczpospolitej do republik radzieckich: białoruskiej i ukraińskiej. 21 lipca 1940 r. Litwa, w skład której wchodził przedwojenny polski okręg wileński, została przyłączona do ZSRR.

Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na wschodnie tereny Rzeczpospolitej okupant prowadził politykę eksterminacji w stosunku do ludności. Już w październiku 1939 r. dokonano na szeroką skalę aresztowań pozostających jeszcze na wolności oficerów Wojska Polskiego, funkcjonariuszy policji, Straży Granicznej i Więziennej, osób pracujących w polskim aparacie sprawiedliwości, działaczy politycznych i społecznych, przemysłowców, handlowców, ziemian oraz osób podejrzanych o postawę antyradziecką.

Aresztowanych osadzano w obozach jenieckich i w więzieniach. Część oficerów, funkcjonariuszy policji i Straży Granicznej zamordowano w Katyniu, Miednoje i Charkowie. Dekretem Rady Najwyższej ZSRR z dnia 29 listopada 1939 r. nadano obywatelstwo radzieckie wszystkim mieszkańcom terenów włączonych do republik radzieckich. Fakt ten w niczym nie przeszkodził władzom komunistycznym w przeprowadzeniu na ogromną skalę deportacji ludności z terenów okupowanych w głąb ZSRR. Deportacje przeprowadzone w lutym 1940 r. objęły 220 tys. osób, w kwietniu 320 tys., na przełomie czerwca i lipca wywieziono kolejnych 240 tys. osób. Czwartą, ostatnią deportację przeprowadzono tuż przed atakiem niemieckim w czerwcu 1941 r. - objęła ona 300 tys. ludzi. Wywożono nie tylko Polaków, na ogólną liczbę ok. 1,2 mln osób 40% stanowili Żydzi, Ukraińcy i Białorusini. Wśród deportowanych znalazło się także wielu polskich komunistów. Warunki wywózki, pobyt w łagrach i nowo organizowanych osiedlach, m.in. w Kirgizji, powodowały bardzo wysoką śmiertelność.

Znamienny był los więźniów politycznych przetrzymywanych w więzieniach NKWD. W pierwszych dniach po niemieckiej napaści na ZSRR zostali oni rozstrzelani. W dwóch więzieniach lwowskich: Brygidkach i Zamarstynowie, rozstrzelano ok. 8 tys. więźniów. Podobny los spotkał osoby przetrzymywane w więzieniach na Wileńszczyźnie.

Obligatoryjne przyznanie obywatelstwa radzieckiego byłym obywatelom państwa polskiego na terenach okupowanych dało podstawę do powołania w latach 1939-1941 ok. 150 tys. Polaków do Armii Czerwonej. Od momentu wkroczenia na wschodnie tereny Polski okupanci zlikwidowali polską administrację, wprowadzili język białoruski i ukraiński w szkolnictwie, dokonali masowych aresztowań księży. Zamykane kościoły najczęściej przeznaczano na magazyny towarów masowych. Utrzymywaniu terroru w stosunku do ludności służyła policja tworzona wyłącznie z Ukraińców lub Białorusinów.

Znacznemu pogorszeniu uległo materialne położenie ludności. Likwidowano zakłady produkcyjne, maszyny i urządzenia wywożono w głąb ZSRR. Ze skonfiskowanych majątków ziemskich wywożono bydło, trzodę chlewną, zapasy żywności i paszy. Wiele osób znalazło się bez pracy. Zawieszono wypłatę emerytur i rent. Zrównano polskiego złotego z radzieckim rublem, co oznaczało czterokrotne zmniejszenie jego siły nabywczej. Zablokowano konta o wkładach przekraczających 300 zł. Z dniem 1 stycznia 1940 r. ostatecznie wycofano polskie złote z obiegu. Brak pracy i pozbawienie ludności wszelkich oszczędności spowodowały masową migrację ludności w poszukiwaniu źródła utrzymania w głąb ZSRR. Ok. 200 tys. osób opuściło w okresie okupacji radzieckiej z przyczyn ekonomicznych swe dotychczasowe miejsca zamieszkania, co wraz z 1,2 mln przesiedlonych przymusowo doprowadziło do znacznego wyludnienia terenów okupowanych.