17 grudnia 1941 roku Kreishauptmann dr Heinz Ehaus zarządza utworzenie dla obywateli narodowości żydowskiej getta w Rzeszowie. Tworzenie getta przebiegało etapami. Początkowo granice getta oznaczano znakiem krzyża białą farbą na ścianach budynków i drzewach. W styczniu 1942 roku wydzielono tereny pod getto obejmujące 24 ulice i 2 place. Teren getta zamykał się w granicach ulic: Lwowską, Abrahamberga, Gałęzowskiego, Szpitalną, Baldachówka, Kopernika, Matejki, Króla Kazimierza i J. Słowackiego. Bramy wejściowe do getta zlokalizowano: pierwszą u wylotu Mickiewicza, drugą przy ul. Gałęzowskiego (od placu Wolności) zaś trzecia brama znajdowała się na skrzyżowaniu ulic Króla Kazimierza i Baldachówki. Na bramach, które były "wrotami piekła" po zewnętrznej stronie stali żandarmi niemieccy i policja granatowa, a od strony getta policjażydowska. Przy bramach umieszczono napisy: "Niebezpieczeństwo - epidemia" i rysunek wszy. Nie trzeba dodawać, że wydostanie się przez taką bramę z getta na "stronę aryjską" było praktycznie niemożliwe i graniczyło z cudem.
W czasie istnienia getta dochodziło na jego terenie do licznych aktów przemocy , a nawet zabójstw . M.inn. w czerwcu 1942 r. policja niemiecka zabija blisko trzydzieści osób narodowości żydowskiej. W gettcie panowały niewyobrażalnie złe warunki bytowe. Panował tyfus i inne choroby oraz wszechobecny głód. Starano się przemycać żywność "z aryjskiej strony" na przykład oknami piwnic, które wychodziły na polską stronę czy też poprzez dachy budynków. Śmiertelność w gettcie sięgała nawet do 40 procent.
W lipcu 1942 r. rozpoczęto akcję likwidacji getta. Na teren piętnastowiecznego cmentarza żydowskiego spędzono tysiące Żydów z południowiej części getta. Przestraszonych ludzi popędzali SS-mani i policjanci zaopatrzeni w w pejcze zakończone metalowymi końcówkami. Do popołudnia stłoczona masa ludzka czekała na rozkazy upojonych alkoholem SS-manów. (dzisiejszy plac Ofiar Getta). Ten bezkształtny tłum nieszczęsnych ludzi popędzono w akompaniamencie przekleństw i wyzwisk w stronę dworca w Staroniwie. Całej akcji przyglądali się "zblazowani" starosta major SS Ehaus i bedący na tzw. haju morfinista zarządca miasta Pavlu. Wywieziono ok. 6 tys. osób do Bełżca. W pobliskich lasach głogowskich rozstrzelano 2000 osób głównie chorych i dzieci oraz osoby w podeszłym wieku.. W sierpniu do Pełkiń k. Jarosławia wywieziono tysiąc kobiet i dzieci, a w listopadzie ok. 2000 Zydów ponownie do Bełżcec Bełżca. Na jesieni komendantem getta został Hauptscharfuhrer Bacher "zimny zabójca" - tak nazwali go mieszkańcy getta. Obszar getta podzielono wówczas na dwie strefy tzw. Ostgetto, gdzie zgrupowano zdolnych do pracy mężczyzn w wieku przeważnie 18-45 lat i West - getto gdzie osadzono dzieci,kobiety, starców i chorych.
Ostateczna likwidacja Getta w Rzeszowie nasepuje z początkiem wrześniu 1943 roku. Wywieziono wówczas transporty Żydów do Auschwitz, Szebni k. Jasła i głogowskich lasów.Na miejscu pozostało jedynie kilkaset osób, głównie porządkujący i sortujący to co pozostało po wywiezionych mieszkańcach. Ich także w lutym wywieziono do Stalowej Woli i Płaszowa. Pozostało jedynie ok. 500 osób pracujących w fabryce silników lotniczych którzy w lipcu 1944 roku zostali przez Niemców wywiezieni.Z około 14,5 tys. Żydów którzy przewinęli się przez terytorium getta ocalało jedynie 200.
ARKADIUSZ BEDNARCZYK
L i t e r a t u r a: W. Bonusiak, Polityka okupanta i położenie ludności w: W czasach II wojny światowej (1939-1944), Dzieje Rzeszowa, t.3 red. F. Kiryk, Rzeszów 2001; F. Kotula, Losy Żydów rzeszowskich : 1939-1944 : kronika tamtych dni, Rzeszów 1999 ; Z.K. Wójcik, Rzeszów w czasach II wojny światowej.Okupacja i konspiracja 1939-1945. Rzeszów-Kraków 1998; G. Zamoyski, Getto w: Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów 2004
