Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945
: 29 gru 2012, 07:33
Jacek Pawłowicz (OBEP IPN Warszawa)
Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945
(zarys problematyki)
Tematem wystąpienia jest działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie powiatu sokołowskiego, a nawet traktując zagadnienie nieco szerzej – obecność sił sowieckich
na Podlasiu lewobrzeŜnym w ogóle. Przy jego opracowywaniu wykorzystane zostały dokumenty sowieckich jednostek stacjonujących w Polsce, głównie 64 i 62 dywizji WW NKWD, a
takŜe dokumenty wytworzone przez KBW, ludowe Wojsko Polskie i UBP. O ile jednak dokumenty KBW i ludowego WP zostały dość dokładnie zbadane i wnoszą sporo danych o
działaniach prowadzonych wspólnie z NKWD, to z interesującego nas terenu dokumentacja
UB z przełomu lat 1944 i 1945 dotycząca tego zagadnienia jest bardzo fragmentaryczna i niskiej jakości. Z kolei dokumenty sowieckie są bardzo obfite, ale jak na razie – dość słabo
przebadane, zwłaszcza pod kątem działań w terenie. Niemniej całość zebranego materiału
pozwala na zarysowanie pewnego obrazu, na podstawie którego da się sformułować pewne
ogólne uwagi.
Osiem lat temu, otwierając swe wystąpienie na konferencji naukowej pt. Wojna domowa czy nowa okupacja? – Polska po roku 1944, dr Andrzej Chmielarz zauwaŜył, Ŝe „Likwidację podziemia niepodległościowego w latach 1944 – 1947 próbuje się nazywać ostatnio
wojną domową, zapominając, Ŝe nie moŜna mówić o wojnie domowej, gdy wyzwolenie jest
faktyczną nową okupacją. Nie moŜna tym terminem określić braku zgody na wprowadzone
przemocą rządy komunistów w państwie, które nie posiadało Ŝadnej suwerenności. Państwie,
którego charakter nie tak znowu bardzo róŜnił się od dominium. Jego granic strzegły wojska
pograniczne NKWD, władze – tj. PKWN, a następnie Rząd Tymczasowy – ochraniał batalion
NKWD, a osobistą ochronę Bieruta równieŜ stanowili funkcjonariusze NKWD. [...] Wojny
domowej w Polsce nie było. Mieliśmy natomiast brutalną pacyfikację społeczeństwa polskiego, połączoną z krwawą rozprawą z podziemiem niepodległościowym, którą w latach 1944-
1945 dokonano głównie siłami obcych wojsk”
1
.
1
Chmielarz A., Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu, w: Wojna
domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, Wrocław 1998, s. 73. 2
Dość powiedzieć, Ŝe siły sowieckie wprowadzone do akcji na terenie Polski w latach
1944 – 1945 przewyŜszały siły resortu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego razem wzięte.
Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, w stronę Niemiec, na ziemiach polskich
pojawiało się sowieckie formacje specjalne, mające zagwarantować zaprowadzenie tu porządków na modłę sowiecką. Z jakimi formacjami mamy tu do czynienia? Przede wszystkim
specjalistyczne grupy operacyjne NKWD i NKGB kierowane przez gen. Iwana Sierowa, bę-
dące „mózgiem” rozpracowywania i likwidowania polskiego podziemia niepodległościowego, a takŜe organy kontrwywiadu wojskowego „Smiersz” spełniające te same zadania na szeroko rozumianym zapleczu frontu. Ich działalność operacyjną wspierały pułki podlegające
Dowództwu Wojsk Wewnętrznych NKWD ds. Ochrony Tyłów Armii Czerwonej. W ich liczbie najwięcej było pułków pogranicznych, a takŜe specjalne jednostki zmotoryzowane i pułki
strzeleckie NKWD. Łącznie WW NKWD ds. Ochrony Tyłów liczyły, wg stanu etatowego,
75.000 ludzi i składały się z 44 pułków (rzeczywista liczebność była niŜsza od etatowej)
2
. W
okresie największego nasilenia działań mających doprowadzić do fizycznego zniszczenia polskiego podziemia i „złamania” ludności cywilnej, na terytorium Polski stacjonowały jednostki
NKWD odpowiadająco przeliczeniowo sile 7 dywizji. Liczebność Wojsk Wewnętrznych
NKWD na ziemiach lezących w obecnych granicach Polski wzrosła z 14.000 w grudniu 1944
r. – do 35.000 w maju 1945 r
3
. Pamiętajmy przy tym, Ŝe w dawnych wschodnich województwach II RP ulokowano równie znaczne siły sowieckie, których jednym z podstawowych zadań była likwidacja struktur i oddziałów pozostałych po Armii Krajowej. Podstawowe jednostki tworzące siły NKWD w obecnych granicach Polski, uŜyte do zwalczania podziemia, to
64 (sformowana jako pierwsza), 62 i 63 dywizje WW NKWD. Jeszcze w czerwcu 1946 r. na
terytorium Polski stacjonowało 15 pułków WW NKWD, podlegających gen. lejtnantowi Seliwanowskiemu, głównemu doradcy sowieckiemu przy MBP, będącemu zarazem pełnomocnikiem NKWD przy Północnej Grupie Wojsk Sowieckich. Gdy w październiku 1946 r. zarysowała się koncepcja wycofania podstawowej siły NKWD z terenu Polski, tj. 64 dywizji WW
NKWD, Bierut zaŜądał pozostawienia jej jeszcze do 1 marca 1947 r. (czyli do tzw. amnestii,
która definitywnie „złamała” masowy charakter podziemia niepodległościowego).
Trzeba teŜ dodać, Ŝe w okresie 1944 – 1945 teren całej Polski pokrywała sieć sowieckich komendantur wojennych, a do akcji przeciw podziemiu niepodległościowemu uŜywano
takŜe frontowych jednostek Armii Sowieckiej (np. podczas tzw. „obławy” w Puszczy Augu-
2
Chmielarz A., op. cit., s. 74-75.
3
Ibidem, s. 76. 3
stowskiej uŜyto 2 dywizji Armii Sowieckiej wycofywanych z Niemiec do ZSRS). Ponadto
wiele jednostek Armii Sowieckiej, zakwaterowanych w róŜnych miejscowościach naszego
kraju, nawet nie będąc przeznaczona do czynnych działań wobec podziemia i społeczeństwa,
stanowiła dla nich potencjalne zagroŜenie i w kaŜdej chwili mogła być rzucona do akcji. W
powiece sokołowskim była to np. jednostka lotnicza, kwaterująca w latach 1945-1946 w rejonie Ceranowa (jej pododdziały były kilkakrotnie rzucone do obław na partyzantów, a w 1945
r., do działań bojowych uŜywano takŜe samolotów). W róŜnych punktach Podlasia ulokowano
teŜ sieć posterunków obserwacyjnych i łącznościowych, których załogi ze względu na uciąŜ-
liwość i często brutalny stosunek do ludności często znajdowały się w sytuacjach konfliktowych z miejscowym podziemiem. Pragnę przy tym dodać, Ŝe dowództwo podziemia poakowskiego zabraniało atakowania jednostek frontowych i pomocniczych Armii Sowieckiej, pozwalając stosować samoobronę w stosunku do NKWD i sił „polskiego” resortu bezpieczeń-
stwa. W raportach dowództwa 64 dywizji WW NKWD dostarczonych przez agenturę zachowała się informacja takŜe o takim właśnie rozkazie wydanym przez Komendę Obwodu Soko-
łów Podlaski.
Działania przeciw podziemiu niepodległościowemu rozpoczęto dosłownie jeszcze w
momencie przesuwania się frontu. Na mocy rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego z 2
sierpnia 1944 r. jednostki kontrwywiadu „Smiersz” przystąpiły do rozbrajania oddziałów AK
zmobilizowanych w Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego, skoncentrowanych na
terenie pomiędzy Mińskiem Mazowieckim i Sokołowem Podlaskim, który został juŜ opuszczony przez wojska niemieckie.
„6 i 7 sierpnia [1944] przeprowadzona została praca rozbrojenia składu osobowego 8
polskiej partyzanckiej dywizji piechoty Armii Krajowej i internowania składu osobowego tej
dywizji” – choć, jak stwierdzało sprawozdanie dowódcy 47 armii – „niektóre pododdziały
dywizji do tej pory prowadzą działania bojowe na terytorium zajmowanym przez wojska niemieckie
”4
.
Wywiad sowiecki oceniał liczebność trzech pułków AK wchodzących w skład tej jednostki – 22 pp, 32 pp i 13 pp - na od 400 do 600 ludzi. Dowództwo 47 armii sowieckiej informowało o internowaniu kadry oficerskiej 8 dywizji w liczbie 21 oficerów (w tym płk „Szeliga” i oficerowie z jego sztabu).
4
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie dowódcy 47 armii generała lejtnanta Gusiewa i
członka rady wojennej 47 armii generała majora Koropca, 16 VIII 1944 r., k. 255-256. 4
Informacje dowództw innych wielkich jednostek sowieckich z sierpnia 1944 r., np. 8
armii gwardyjskiej, takŜe mówiły o rozbrajaniu przez jednostki kontrwywiadu „Smiersz” i
127 pułk wojsk pogranicznych oddziałów AK na wschód od Warszawy. m.in. w pow. garwolińskim
5
. Dodajmy, iŜ zdarzenia te miały miejsce w momencie, w którym oddziały AK szykowały się do marszu na pomoc powstańczej Warszawie.
Interesujące wydają się teŜ okresowe sprawozdania naczelnika oddziału operacyjnego
I Frontu Białoruskiego z września 1944 r., w których przy omawianiu sytuacji w ginącej Warszawie wykorzystywano teŜ informacje od agentury znajdującej się w dzielnicach zajętych
przez powstańców (z zaznaczeniem np., Ŝe ustalenia danych dotyczących uzbrojenia oddzia-
łów powstańczych na śoliborzu było zadaniem groŜącym śmiercią).
Centra działań operacyjnych sowieckich sił specjalnych przeciwko polskiemu podziemiu i społeczeństwu znajdowały się w na przełomie 1944 i 1945 r. w Lublinie i Warszawie. Z czasem rola Lublina zmalała na rzecz Warszawy (przeniósł się tam gen. Iwan Sierow,
będący główna postacią w planistyce tych działań). Funkcjonowała tu od jesieni 1944 r. grupa
operacyjna płk Lichaczewa, która w styczniu 1945 r. przeniosła się z Pragi do Włoch. W owej
podwarszawskiej miejscowości ulokował się takŜe Główny Zarząd Informacji WP, formacja
której kadra kierownicza niemal w całości obsadzona była przez oficerów sowieckich ze
Smierszu. Ofiarami jej działalności padali takŜe Ŝołnierze AK z Podlasia, m.in. grupa konspiratorów wywodzących się z powiatu sokołowskiego (grupa Jerzego Kazimierskiego „LeŜań-
skiego”) czy akowcy z Siedlec (Ługowski i inni)
6
. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia 1945
część jednostek Zbiorczej Dywizji NKWD, w międzyczasie przeorganizowanej w 64 Dywizję
Strzelecką WW NKWD, takŜe przeniosła się z Pragi na lewy brzeg Wisły. Jako pierwszy ulokowany został tam batalion zbiorczy tej jednostki, a wkrótce 2 pułk wojsk pogranicznych
(liczące około 1.200 funkcjonariuszy). Jego pododdziały ochraniały siedzibę tzw. Rządu Jedności Narodowej, poselstwo sowieckie przy RJN oraz grupę operacyjną głównego doradcy
sowieckiego przy MBP – gen. Seliwanowskiego a takŜe szereg rządowych obiektów w Warszawie
7
. Ochraniały konwoje z aresztowanymi i wyjeŜdŜały na operacje przeciw polskiemu
podziemiu niepodległościowego – na teren całego województwa warszawskiego, a nawet w
5
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie członka wojennej rady 8 armii gwardyjskiej generała majora Pronina, 12 X 1944 r., k. 288.
6
Zob. zapisy w rejestrze aresztowanych GZIWP za lata 1945-1947, AIPN 00834/111 (w piwnicach aresztu GZI
WP we Włochach przy ul. Świerszcza 2 zachowały się na ścianach dość liczne zapisy świadczące o uwięzieniu
tam podlaskich akowców), zob. takŜe Z „Czarnej Księgi” komunizmu: NKWD, „Smiersz” i „Informacja WP w
Warszawie i okolicach 1944-1945, red. S. Stępień, Warszawa, b.d.w.
7
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/20, Raporty dowódcy 2 pułku wojsk pogranicznych majora Kor-
Ŝenki z pierwszej połowy 1945 r. 5
białostockiego. TakŜe w drugiej połowie stycznia 1946 r. do Warszawy skierowany został 18
pułk pograniczny w pełnym składzie
8
.
Poczynając od października 1944 r. tereny połoŜone na wschód od Warszawy (woj.
warszawskie, białostockie, lubelskie i rzeszowskie) stały się obszarem działań sformowanej w
Lublinie Zbiorczej Dywizji WW NKWD, przekształconej po pewnym czasie w 64 dywizję
WW NKWD dowodzoną przez generała - lejtnanta Browkina. W skład tej jednostki weszły:
2, 11, 18, 98 i 108 pułki pograniczne, 145 pułk strzelecki, 104 oddział pograniczny, 198 specjalny zmotoryzowany batalion i 107 specjalna grupa manewrowa. Pod koniec października
1944 r. stan Zbiorczej Dywizji NKWD wynosił 10.282 Ŝołnierzy – dobrze wyszkolonych specjalistów do walki z podziemiem
9
. Pododdziały dywizji zostały ulokowane w Lublinie i szeregu miejscowości połoŜonych pomiędzy Bugiem a Wisłą. Natychmiast po przybyciu w miejsca dyslokacji pododdziały dywizji przystąpiły do „organizowania pracy w zakresie likwidacji oddziałów AK, dezerterów z armii polskiej i wszelkiego wrogiego elementu”
10
.
NajbliŜej rejonu stanowiącego przedmiot naszych zainteresowań ulokowany został 18
pułk pograniczny. Jeden batalion tej jednostki zatrzymał się w Siedlcach, zaś w powiecie łukowskim (w Świdrach 6 km od Łukowa) sztab i dwa dalsze bataliony. Jeszcze w okresie formowania, pomiędzy 14 a 20 X 1944 r., pułki dywizji zbiorczej aresztowały 740 osób, w tym
143 Ŝołnierzy AK, 12 dezerterów WP i 365 osób cywilnych określonych jako „element podejrzany”. Nie wiemy jednak, jaki udział w tym „dorobku” mając stacjonujące na Podlasiu bataliony 18 pułku pogranicznego)
11
. Bilans działań tej jednej dywizji WW NKWD za rok 1944
zamyka się liczbą 16.820 aresztowanych (w tym 2.604 Ŝołnierzy AK, 691 dezerterów z WP i
1.083 uchylających się od słuŜby wojskowej)
12
.
Przez całą jesień 1945 r. trwało na Podlasiu wyłapywanie Ŝołnierzy AK, przy czym
podstawą do represjonowania nie musiała być jakakolwiek aktualnie czynna działalność organizacyjna – jedynym wystarczającym kryterium doi aresztowania było ustalenie lub nawet
samo podejrzenie przynaleŜności do AK, NSZ lub innej organizacji niepodległościowej. Kadra dowódcza była stawiana przed polskimi lub sowieckimi sądami wojskowymi i szybko
poddawana eksterminacji fizycznej. W ten sposób zginął komendant Obwodu Sokołów Pod-
8
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.51/2, Rozkaz dowódcy 18 pułku pogranicznego NKWD ppłk Ostanina, 18 I 1945 r., k. 2.
9
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.45/8, Sprawozdanie naczelnika Głównego Zarządu WW NKWD ds.
ochrony tyłów generała-majora Gorbatiuka sporządzony dla Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -
Ł. Berii, 29 X 1944 r. k. 8-10.
10
Ibidem, k. 9.
11
Ibidem, k. 10.
12
Chmielarz A., op. cit., s. 79. 6
laski i dwóch oficerów ze składu Komendy tegoŜ Obwodu. Zwykłych Ŝołnierzy organizacji
skazywano na wieloletnie pozbawienie wolności w więzieniach lub wywoŜono do obozów
koncentracyjnych w głębi Rosji. Ujętych gromadzono w improwizowanym obozie na stadionie sportowym w Sokołowie Podlaskim (pomiędzy ul. Lipową i Węgrowską – obecnie ul.
Wolności). Przeszło przez niego około 2.500 osób, które zostały wywiezione do łagrów,
głównie w zespole obozów Borowicze (w transportach znajdowało się, według obecnego stanu wiedzy, 360 mieszkańców powiatu Sokołów Podlaski). Wywózki odbyły się w trzech
wielkich transportach w dniach 12 XI, 1 XII 1944 r. i 1 I 1945 r
13
. Osoby ujęte w następnych
tygodniach na terenie powiatu sokołowskiego były wywoŜone do więzienia na Pradze w Warszawie, a stamtąd do obozu w Rembertowie, skąd ładowano je w transporty idące na wschód.
W listopadzie 1944 r. masowe aresztowania spadły na gminę Korczew. NaleŜy dodać,
Ŝe oprócz jednostek z dywizji zbiorczej, a potem 64 dywizji WW NKWD, działania na Podlasiu prowadziły takŜe inne sowieckie jednostki specjalne. 15 II 1945 pododdziały 333 pułku
pogranicznego podczas operacji we wsi Rozbity Kamień aresztowały 40 osób, które zostały
określone jako „bandyci” kierowani przez „aktywnego członka AK” Wodzyńskiego pseud
„Wicher”
14
. Ta sama jednostka w dniach od 16 do 22 II 1945 r. aresztowała na terenie powiatu Siedlce 59 osób określonych jako „aktywni członkowie obwodu siedleckiego AK”.
20 II 1945 r. grupa operacyjna NKWD okrąŜyła wsie Wyrozęby Kownaty, Wyrozęby
Padawce i Skwierczyn. Na podstawie list sporządzonych przez miejscowych konfidentów
aresztowano łącznie 44 osoby
15
. Ludzi tych przewieziono do PUBP w Sokołowie Podlaskim,
a stamtąd poprzez więzienie praskie do obozu w Rembertowie. Stąd wywieziono ich w transporcie do łagru Kaszłaj I w obwodzie swierdłowskim. Dwa dni później aresztowania, tym
razem takŜe z udziałem WBW i „polskiego resortu”, przeprowadzone zostały na terenie gminy Nieciecz (ujęci trafili poprzez obóz w Rembertowie do łagrów). 31 III 1945 r. obława
NKWD i UB przetoczyła się przez gminę Repki. I tym razem więźniów przetransportowano
do PUBP w Sokołowie, a następnie do obozu w Rembertowie.
Obławy były prowadzone bardzo brutalnie. Do uciekających strzelano (np. w Sawicach co najmniej jedna osoba została zabita). Rewizje i przeszukania prowadzono bardzo starannie - wroga szukano wszędzie. W instrukcji Głównego Zarządu WW NKWD z 7 IV 1945
13
Piekarski W., Obwód Armii Krajowej Sokołów Podlaski „Sęp”, „Proso” 1944-1945. Obwodowy Patrol śandarmerii, Warszawa 1994. s. 12.
14
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/11, Sprawozdanie naczelnika wydziału operacyjnego wojsk ochrony tyłów 1 Frontu Białoruskiego – Kaniewskiego, luty 1945, k. 17-19.
15
Relacja Wacława Trzcińskiego z Wyroząb spisana 3 VI 1996 r. przez mec. Bogusława Niemirkę, takŜe Janusz
Grudzień, PrzeŜyć Gułag i Długa droga do wolności, „Nowe Echo Podlasia” nr 33 i 34/1994. 7
r. dla dowództwa operującego w Polsce 18 pułku pogranicznego z 64 SD stwierdzano m.in:
„Przy poszukiwaniu wrogich elementów pododdziały naszych wojsk odnajdywały ich kryjówki
w piwnicach, jamach na kartofle, w dywanach, pod piecami, w snopach słomy a nawet w kupach nawozu”
16
. Próby ucieczki kończyły się tragicznie – tylko z jednego transportu zabito
odchodzącego z Rembertowa kilkanaście osób.
Mówiąc o obecności sowietów na interesującym nas terenie, trzeba teŜ odnotować, Ŝe
zimą (styczeń) 1945 r. teren powiatu sokołowskiego był eksploatowany przez czekające na
ruszenie frontu jednostki Armii Sowieckiej; wiadomo m.in., Ŝe zaopatrzenie dla siebie z tego
terenu ściągały pododdziały 354 Dywizji Strzeleckiej (zagotowka furaŜa). Dochodziło przy
tym do incydentów i naduŜyć wobec ludności, a takŜe pierwszych przypadków samoobrony
ze strony mieszkańców wobec bolszewików. I tak np. 2 V 1945 r. wieczorem, koło wsi Łuzki,
nieustalony oddział polskiego podziemia zaatakował silny posterunek sowiecki posterunek
obserwacyjny. Atak został odparty silnym ogniem broni maszynowej.
Raporty wojsk ochrony tyłów I Frontu Białoruskiego z okresu od lutego do maja 1945
r. wskazywały powiaty Siedlce i Sokołów Podlaski jako „siedliska band Armii Krajowej”,
podając przy tym szereg przesadnych i błędnie interpretowanych informacji. Wystąpienia
zbrojne mające miejsce w tej części Podlasia miały jednak niekiedy spektakularny charakter –
jak np. akcja 16 V 1945 r. pod Mordami, w której to kilkunastoosobowy oddział NSZ rozbroił
i rozmundurował sowieckiego generała – majora Kubasowa i oficerów z jego ochrony.
W kwietniu 1945 r. dyslokacja sił NKWD na terenach przyległych do powiatu soko-
łowskiego wyglądała następująco: Ostrów Mazowiecka – dwie kompanie 145 strzeleckiego
pułku WW NKWD, Mińsk Mazowiecki – dwie zastawy z 3 kompanii 18 pułku pogranicznego, Siedlce - 3 komp. 2 pułku pogranicznego i pododdział z 18 pułku strzeleckiego, Biała
Podlaska – niepełna kompania 145 pułku strzeleckiego, Międzyrzec – sztab batalionu i trzy
plutony 145 pułku strzeleckiego
17
. Wszystkie jednostki zmotoryzowane. Całością działań w
siedleckiem kierował dowódca 2 pułku pogranicznego i jemu zostały podporządkowane
mniejsze jednostki z 18 pułku pogranicznego skierowane na teren tego powiatu. Kolejne pododdziały z w/w pułków skierowano do Garwolina i Puław.
Na początku maja 1945 r. przydział terenu objętego operacjami poszczególnych jednostek wchodzących w skład 64 dywizji WW NKWD przedstawiał się następująco
18
:
• 2 pułk pograniczny – woj. warszawskie i białostockie,
16
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.51, t. 4., Pismo okólne Głównego Zarządu WW NKWD do naczelników okręgów i komendantów wydzielonych jednostek i pododdziałów, 7 IV 1945 r., k. 59-61.
17
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.8000.51/2, Meldunek dowódcy 64 SD WW NKWD, 20 IV 1945 r., k. 18. 8
• 18 pułk pograniczny – woj. łódzkie i kieleckie (okresowo pododdziały kierowano na
operacje w woj. warszawskim),
• 98 pułk pograniczny – powiat jarosławski woj. rzeszowskiego
• 332 pułk pograniczny – woj. gdańskie,
• 338 pułk pograniczny – woj. krakowskie,
• 145 pułk strzelecki – woj. poznańskie,
• 198 batalion zmotoryzowany – woj. lubelskie.
Tak więc wiosną 1945 r. w kierunku na Sokołów Podlaski operowały nadal jednostki
dwóch pułków NKWD z rejonu Warszawy.
Oddziały NKWD z Siedlec miały w swym zasięgu działań takŜe powiat sokołowski.
W dniach 26-27 V 1945 r. grupa pograniczników z 2 pułku wraz z GO 1 pułku KBW penetrowała teren w rejonie Sawic i Jabłonny (aresztowano wówczas 10 osób)
19
.
Ale penetracja Podlasia zaznaczała się teŜ od strony południowej poprzez jednostki
NKWD kwaterujące na terenie województwa lubelskiego. W maju 1945 r. na terenie woj.
lubelskiego stacjonowały: w Lublinie – 1 pułk ochrony kolei, 2 pułk zabezpieczenia wojsk
kwatermistrzowskich, 416, 418 i 480 sowieckie dywizjony artylerii przeciwlotniczej oraz
specjalny batalion wartowniczy WBW, specjalny batalion strzelecki ludowego WP, szkoły
oficerskie piechoty, intendentury i oficerów politycznych, w Chełmie: szkoła oficerska, w
Hrubieszowie 4 sowiecki pułk kawalerii, w Lubartowie, Krzesimowie i Poniatowej po batalionie ochronnym specjalnego przeznaczenia a w Jastkowie 10 pułk KBW.
Na początku czerwca na teren powiatu sokołowskiego skierowano z zadaniem zwalczania podziemia niepodległościowego pododdziały kwaterującego na Pradze 198 batalion
specjalnego zmotoryzowanego WW NKWD, który swoimi działaniami miał takŜe objąć powiat węgrowski. Jednostka ta, licząca ponad 500 doświadczonych w zwalczaniu podziemia
funkcjonariuszy miała na swoim koncie szereg operacji przeciw podziemiu i działań pacyfikacyjnych na terenie woj. lubelskiego. Przybyły do Sokołowa „oddział niszczycielski” tego
batalionu pod dowództwem lejtnanta Iwanowa, liczył początkowo około 100 ludzi wspartych
kilkoma pojazdami pancernymi i bronią stromotorową (terminologia uŜyta przy klasyfikacji
tego rodzaju jednostek jako Ŝywo kojarzy się z hitlerowskimi formacjami Jagdkommando
18
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/5, Rozkaz szefa sztabu 64 SD NKWD, 3 V 1945 r., k. 45.
19
D. CAW, 1582/75/35, obecnie AIPN, Meldunek operacyjny dowódcy 1 pułku KBW kpt. Juszkiewicza, 27 V
1945 r., k. 18. 9
przeznaczonymi do zwalczania partyzantki i działań mających sterroryzować ludność cywilną; jak zobaczymy - formy działania teŜ niewiele się róŜniły).
„Batalionowi rozkazano by wspólnie z 10 funkcjonariuszami operacyjnymi Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie wysłać do Sokołowa Podlaskiego
„oddział niszczycielski” z zadaniem organizowania poszukiwań i likwidacji band w sokołowskim i węgrowskim rejonie”
20
.
Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945
(zarys problematyki)
Tematem wystąpienia jest działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie powiatu sokołowskiego, a nawet traktując zagadnienie nieco szerzej – obecność sił sowieckich
na Podlasiu lewobrzeŜnym w ogóle. Przy jego opracowywaniu wykorzystane zostały dokumenty sowieckich jednostek stacjonujących w Polsce, głównie 64 i 62 dywizji WW NKWD, a
takŜe dokumenty wytworzone przez KBW, ludowe Wojsko Polskie i UBP. O ile jednak dokumenty KBW i ludowego WP zostały dość dokładnie zbadane i wnoszą sporo danych o
działaniach prowadzonych wspólnie z NKWD, to z interesującego nas terenu dokumentacja
UB z przełomu lat 1944 i 1945 dotycząca tego zagadnienia jest bardzo fragmentaryczna i niskiej jakości. Z kolei dokumenty sowieckie są bardzo obfite, ale jak na razie – dość słabo
przebadane, zwłaszcza pod kątem działań w terenie. Niemniej całość zebranego materiału
pozwala na zarysowanie pewnego obrazu, na podstawie którego da się sformułować pewne
ogólne uwagi.
Osiem lat temu, otwierając swe wystąpienie na konferencji naukowej pt. Wojna domowa czy nowa okupacja? – Polska po roku 1944, dr Andrzej Chmielarz zauwaŜył, Ŝe „Likwidację podziemia niepodległościowego w latach 1944 – 1947 próbuje się nazywać ostatnio
wojną domową, zapominając, Ŝe nie moŜna mówić o wojnie domowej, gdy wyzwolenie jest
faktyczną nową okupacją. Nie moŜna tym terminem określić braku zgody na wprowadzone
przemocą rządy komunistów w państwie, które nie posiadało Ŝadnej suwerenności. Państwie,
którego charakter nie tak znowu bardzo róŜnił się od dominium. Jego granic strzegły wojska
pograniczne NKWD, władze – tj. PKWN, a następnie Rząd Tymczasowy – ochraniał batalion
NKWD, a osobistą ochronę Bieruta równieŜ stanowili funkcjonariusze NKWD. [...] Wojny
domowej w Polsce nie było. Mieliśmy natomiast brutalną pacyfikację społeczeństwa polskiego, połączoną z krwawą rozprawą z podziemiem niepodległościowym, którą w latach 1944-
1945 dokonano głównie siłami obcych wojsk”
1
.
1
Chmielarz A., Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu, w: Wojna
domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, Wrocław 1998, s. 73. 2
Dość powiedzieć, Ŝe siły sowieckie wprowadzone do akcji na terenie Polski w latach
1944 – 1945 przewyŜszały siły resortu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego razem wzięte.
Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, w stronę Niemiec, na ziemiach polskich
pojawiało się sowieckie formacje specjalne, mające zagwarantować zaprowadzenie tu porządków na modłę sowiecką. Z jakimi formacjami mamy tu do czynienia? Przede wszystkim
specjalistyczne grupy operacyjne NKWD i NKGB kierowane przez gen. Iwana Sierowa, bę-
dące „mózgiem” rozpracowywania i likwidowania polskiego podziemia niepodległościowego, a takŜe organy kontrwywiadu wojskowego „Smiersz” spełniające te same zadania na szeroko rozumianym zapleczu frontu. Ich działalność operacyjną wspierały pułki podlegające
Dowództwu Wojsk Wewnętrznych NKWD ds. Ochrony Tyłów Armii Czerwonej. W ich liczbie najwięcej było pułków pogranicznych, a takŜe specjalne jednostki zmotoryzowane i pułki
strzeleckie NKWD. Łącznie WW NKWD ds. Ochrony Tyłów liczyły, wg stanu etatowego,
75.000 ludzi i składały się z 44 pułków (rzeczywista liczebność była niŜsza od etatowej)
2
. W
okresie największego nasilenia działań mających doprowadzić do fizycznego zniszczenia polskiego podziemia i „złamania” ludności cywilnej, na terytorium Polski stacjonowały jednostki
NKWD odpowiadająco przeliczeniowo sile 7 dywizji. Liczebność Wojsk Wewnętrznych
NKWD na ziemiach lezących w obecnych granicach Polski wzrosła z 14.000 w grudniu 1944
r. – do 35.000 w maju 1945 r
3
. Pamiętajmy przy tym, Ŝe w dawnych wschodnich województwach II RP ulokowano równie znaczne siły sowieckie, których jednym z podstawowych zadań była likwidacja struktur i oddziałów pozostałych po Armii Krajowej. Podstawowe jednostki tworzące siły NKWD w obecnych granicach Polski, uŜyte do zwalczania podziemia, to
64 (sformowana jako pierwsza), 62 i 63 dywizje WW NKWD. Jeszcze w czerwcu 1946 r. na
terytorium Polski stacjonowało 15 pułków WW NKWD, podlegających gen. lejtnantowi Seliwanowskiemu, głównemu doradcy sowieckiemu przy MBP, będącemu zarazem pełnomocnikiem NKWD przy Północnej Grupie Wojsk Sowieckich. Gdy w październiku 1946 r. zarysowała się koncepcja wycofania podstawowej siły NKWD z terenu Polski, tj. 64 dywizji WW
NKWD, Bierut zaŜądał pozostawienia jej jeszcze do 1 marca 1947 r. (czyli do tzw. amnestii,
która definitywnie „złamała” masowy charakter podziemia niepodległościowego).
Trzeba teŜ dodać, Ŝe w okresie 1944 – 1945 teren całej Polski pokrywała sieć sowieckich komendantur wojennych, a do akcji przeciw podziemiu niepodległościowemu uŜywano
takŜe frontowych jednostek Armii Sowieckiej (np. podczas tzw. „obławy” w Puszczy Augu-
2
Chmielarz A., op. cit., s. 74-75.
3
Ibidem, s. 76. 3
stowskiej uŜyto 2 dywizji Armii Sowieckiej wycofywanych z Niemiec do ZSRS). Ponadto
wiele jednostek Armii Sowieckiej, zakwaterowanych w róŜnych miejscowościach naszego
kraju, nawet nie będąc przeznaczona do czynnych działań wobec podziemia i społeczeństwa,
stanowiła dla nich potencjalne zagroŜenie i w kaŜdej chwili mogła być rzucona do akcji. W
powiece sokołowskim była to np. jednostka lotnicza, kwaterująca w latach 1945-1946 w rejonie Ceranowa (jej pododdziały były kilkakrotnie rzucone do obław na partyzantów, a w 1945
r., do działań bojowych uŜywano takŜe samolotów). W róŜnych punktach Podlasia ulokowano
teŜ sieć posterunków obserwacyjnych i łącznościowych, których załogi ze względu na uciąŜ-
liwość i często brutalny stosunek do ludności często znajdowały się w sytuacjach konfliktowych z miejscowym podziemiem. Pragnę przy tym dodać, Ŝe dowództwo podziemia poakowskiego zabraniało atakowania jednostek frontowych i pomocniczych Armii Sowieckiej, pozwalając stosować samoobronę w stosunku do NKWD i sił „polskiego” resortu bezpieczeń-
stwa. W raportach dowództwa 64 dywizji WW NKWD dostarczonych przez agenturę zachowała się informacja takŜe o takim właśnie rozkazie wydanym przez Komendę Obwodu Soko-
łów Podlaski.
Działania przeciw podziemiu niepodległościowemu rozpoczęto dosłownie jeszcze w
momencie przesuwania się frontu. Na mocy rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego z 2
sierpnia 1944 r. jednostki kontrwywiadu „Smiersz” przystąpiły do rozbrajania oddziałów AK
zmobilizowanych w Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego, skoncentrowanych na
terenie pomiędzy Mińskiem Mazowieckim i Sokołowem Podlaskim, który został juŜ opuszczony przez wojska niemieckie.
„6 i 7 sierpnia [1944] przeprowadzona została praca rozbrojenia składu osobowego 8
polskiej partyzanckiej dywizji piechoty Armii Krajowej i internowania składu osobowego tej
dywizji” – choć, jak stwierdzało sprawozdanie dowódcy 47 armii – „niektóre pododdziały
dywizji do tej pory prowadzą działania bojowe na terytorium zajmowanym przez wojska niemieckie
”4
.
Wywiad sowiecki oceniał liczebność trzech pułków AK wchodzących w skład tej jednostki – 22 pp, 32 pp i 13 pp - na od 400 do 600 ludzi. Dowództwo 47 armii sowieckiej informowało o internowaniu kadry oficerskiej 8 dywizji w liczbie 21 oficerów (w tym płk „Szeliga” i oficerowie z jego sztabu).
4
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie dowódcy 47 armii generała lejtnanta Gusiewa i
członka rady wojennej 47 armii generała majora Koropca, 16 VIII 1944 r., k. 255-256. 4
Informacje dowództw innych wielkich jednostek sowieckich z sierpnia 1944 r., np. 8
armii gwardyjskiej, takŜe mówiły o rozbrajaniu przez jednostki kontrwywiadu „Smiersz” i
127 pułk wojsk pogranicznych oddziałów AK na wschód od Warszawy. m.in. w pow. garwolińskim
5
. Dodajmy, iŜ zdarzenia te miały miejsce w momencie, w którym oddziały AK szykowały się do marszu na pomoc powstańczej Warszawie.
Interesujące wydają się teŜ okresowe sprawozdania naczelnika oddziału operacyjnego
I Frontu Białoruskiego z września 1944 r., w których przy omawianiu sytuacji w ginącej Warszawie wykorzystywano teŜ informacje od agentury znajdującej się w dzielnicach zajętych
przez powstańców (z zaznaczeniem np., Ŝe ustalenia danych dotyczących uzbrojenia oddzia-
łów powstańczych na śoliborzu było zadaniem groŜącym śmiercią).
Centra działań operacyjnych sowieckich sił specjalnych przeciwko polskiemu podziemiu i społeczeństwu znajdowały się w na przełomie 1944 i 1945 r. w Lublinie i Warszawie. Z czasem rola Lublina zmalała na rzecz Warszawy (przeniósł się tam gen. Iwan Sierow,
będący główna postacią w planistyce tych działań). Funkcjonowała tu od jesieni 1944 r. grupa
operacyjna płk Lichaczewa, która w styczniu 1945 r. przeniosła się z Pragi do Włoch. W owej
podwarszawskiej miejscowości ulokował się takŜe Główny Zarząd Informacji WP, formacja
której kadra kierownicza niemal w całości obsadzona była przez oficerów sowieckich ze
Smierszu. Ofiarami jej działalności padali takŜe Ŝołnierze AK z Podlasia, m.in. grupa konspiratorów wywodzących się z powiatu sokołowskiego (grupa Jerzego Kazimierskiego „LeŜań-
skiego”) czy akowcy z Siedlec (Ługowski i inni)
6
. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia 1945
część jednostek Zbiorczej Dywizji NKWD, w międzyczasie przeorganizowanej w 64 Dywizję
Strzelecką WW NKWD, takŜe przeniosła się z Pragi na lewy brzeg Wisły. Jako pierwszy ulokowany został tam batalion zbiorczy tej jednostki, a wkrótce 2 pułk wojsk pogranicznych
(liczące około 1.200 funkcjonariuszy). Jego pododdziały ochraniały siedzibę tzw. Rządu Jedności Narodowej, poselstwo sowieckie przy RJN oraz grupę operacyjną głównego doradcy
sowieckiego przy MBP – gen. Seliwanowskiego a takŜe szereg rządowych obiektów w Warszawie
7
. Ochraniały konwoje z aresztowanymi i wyjeŜdŜały na operacje przeciw polskiemu
podziemiu niepodległościowego – na teren całego województwa warszawskiego, a nawet w
5
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie członka wojennej rady 8 armii gwardyjskiej generała majora Pronina, 12 X 1944 r., k. 288.
6
Zob. zapisy w rejestrze aresztowanych GZIWP za lata 1945-1947, AIPN 00834/111 (w piwnicach aresztu GZI
WP we Włochach przy ul. Świerszcza 2 zachowały się na ścianach dość liczne zapisy świadczące o uwięzieniu
tam podlaskich akowców), zob. takŜe Z „Czarnej Księgi” komunizmu: NKWD, „Smiersz” i „Informacja WP w
Warszawie i okolicach 1944-1945, red. S. Stępień, Warszawa, b.d.w.
7
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/20, Raporty dowódcy 2 pułku wojsk pogranicznych majora Kor-
Ŝenki z pierwszej połowy 1945 r. 5
białostockiego. TakŜe w drugiej połowie stycznia 1946 r. do Warszawy skierowany został 18
pułk pograniczny w pełnym składzie
8
.
Poczynając od października 1944 r. tereny połoŜone na wschód od Warszawy (woj.
warszawskie, białostockie, lubelskie i rzeszowskie) stały się obszarem działań sformowanej w
Lublinie Zbiorczej Dywizji WW NKWD, przekształconej po pewnym czasie w 64 dywizję
WW NKWD dowodzoną przez generała - lejtnanta Browkina. W skład tej jednostki weszły:
2, 11, 18, 98 i 108 pułki pograniczne, 145 pułk strzelecki, 104 oddział pograniczny, 198 specjalny zmotoryzowany batalion i 107 specjalna grupa manewrowa. Pod koniec października
1944 r. stan Zbiorczej Dywizji NKWD wynosił 10.282 Ŝołnierzy – dobrze wyszkolonych specjalistów do walki z podziemiem
9
. Pododdziały dywizji zostały ulokowane w Lublinie i szeregu miejscowości połoŜonych pomiędzy Bugiem a Wisłą. Natychmiast po przybyciu w miejsca dyslokacji pododdziały dywizji przystąpiły do „organizowania pracy w zakresie likwidacji oddziałów AK, dezerterów z armii polskiej i wszelkiego wrogiego elementu”
10
.
NajbliŜej rejonu stanowiącego przedmiot naszych zainteresowań ulokowany został 18
pułk pograniczny. Jeden batalion tej jednostki zatrzymał się w Siedlcach, zaś w powiecie łukowskim (w Świdrach 6 km od Łukowa) sztab i dwa dalsze bataliony. Jeszcze w okresie formowania, pomiędzy 14 a 20 X 1944 r., pułki dywizji zbiorczej aresztowały 740 osób, w tym
143 Ŝołnierzy AK, 12 dezerterów WP i 365 osób cywilnych określonych jako „element podejrzany”. Nie wiemy jednak, jaki udział w tym „dorobku” mając stacjonujące na Podlasiu bataliony 18 pułku pogranicznego)
11
. Bilans działań tej jednej dywizji WW NKWD za rok 1944
zamyka się liczbą 16.820 aresztowanych (w tym 2.604 Ŝołnierzy AK, 691 dezerterów z WP i
1.083 uchylających się od słuŜby wojskowej)
12
.
Przez całą jesień 1945 r. trwało na Podlasiu wyłapywanie Ŝołnierzy AK, przy czym
podstawą do represjonowania nie musiała być jakakolwiek aktualnie czynna działalność organizacyjna – jedynym wystarczającym kryterium doi aresztowania było ustalenie lub nawet
samo podejrzenie przynaleŜności do AK, NSZ lub innej organizacji niepodległościowej. Kadra dowódcza była stawiana przed polskimi lub sowieckimi sądami wojskowymi i szybko
poddawana eksterminacji fizycznej. W ten sposób zginął komendant Obwodu Sokołów Pod-
8
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.51/2, Rozkaz dowódcy 18 pułku pogranicznego NKWD ppłk Ostanina, 18 I 1945 r., k. 2.
9
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.45/8, Sprawozdanie naczelnika Głównego Zarządu WW NKWD ds.
ochrony tyłów generała-majora Gorbatiuka sporządzony dla Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -
Ł. Berii, 29 X 1944 r. k. 8-10.
10
Ibidem, k. 9.
11
Ibidem, k. 10.
12
Chmielarz A., op. cit., s. 79. 6
laski i dwóch oficerów ze składu Komendy tegoŜ Obwodu. Zwykłych Ŝołnierzy organizacji
skazywano na wieloletnie pozbawienie wolności w więzieniach lub wywoŜono do obozów
koncentracyjnych w głębi Rosji. Ujętych gromadzono w improwizowanym obozie na stadionie sportowym w Sokołowie Podlaskim (pomiędzy ul. Lipową i Węgrowską – obecnie ul.
Wolności). Przeszło przez niego około 2.500 osób, które zostały wywiezione do łagrów,
głównie w zespole obozów Borowicze (w transportach znajdowało się, według obecnego stanu wiedzy, 360 mieszkańców powiatu Sokołów Podlaski). Wywózki odbyły się w trzech
wielkich transportach w dniach 12 XI, 1 XII 1944 r. i 1 I 1945 r
13
. Osoby ujęte w następnych
tygodniach na terenie powiatu sokołowskiego były wywoŜone do więzienia na Pradze w Warszawie, a stamtąd do obozu w Rembertowie, skąd ładowano je w transporty idące na wschód.
W listopadzie 1944 r. masowe aresztowania spadły na gminę Korczew. NaleŜy dodać,
Ŝe oprócz jednostek z dywizji zbiorczej, a potem 64 dywizji WW NKWD, działania na Podlasiu prowadziły takŜe inne sowieckie jednostki specjalne. 15 II 1945 pododdziały 333 pułku
pogranicznego podczas operacji we wsi Rozbity Kamień aresztowały 40 osób, które zostały
określone jako „bandyci” kierowani przez „aktywnego członka AK” Wodzyńskiego pseud
„Wicher”
14
. Ta sama jednostka w dniach od 16 do 22 II 1945 r. aresztowała na terenie powiatu Siedlce 59 osób określonych jako „aktywni członkowie obwodu siedleckiego AK”.
20 II 1945 r. grupa operacyjna NKWD okrąŜyła wsie Wyrozęby Kownaty, Wyrozęby
Padawce i Skwierczyn. Na podstawie list sporządzonych przez miejscowych konfidentów
aresztowano łącznie 44 osoby
15
. Ludzi tych przewieziono do PUBP w Sokołowie Podlaskim,
a stamtąd poprzez więzienie praskie do obozu w Rembertowie. Stąd wywieziono ich w transporcie do łagru Kaszłaj I w obwodzie swierdłowskim. Dwa dni później aresztowania, tym
razem takŜe z udziałem WBW i „polskiego resortu”, przeprowadzone zostały na terenie gminy Nieciecz (ujęci trafili poprzez obóz w Rembertowie do łagrów). 31 III 1945 r. obława
NKWD i UB przetoczyła się przez gminę Repki. I tym razem więźniów przetransportowano
do PUBP w Sokołowie, a następnie do obozu w Rembertowie.
Obławy były prowadzone bardzo brutalnie. Do uciekających strzelano (np. w Sawicach co najmniej jedna osoba została zabita). Rewizje i przeszukania prowadzono bardzo starannie - wroga szukano wszędzie. W instrukcji Głównego Zarządu WW NKWD z 7 IV 1945
13
Piekarski W., Obwód Armii Krajowej Sokołów Podlaski „Sęp”, „Proso” 1944-1945. Obwodowy Patrol śandarmerii, Warszawa 1994. s. 12.
14
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/11, Sprawozdanie naczelnika wydziału operacyjnego wojsk ochrony tyłów 1 Frontu Białoruskiego – Kaniewskiego, luty 1945, k. 17-19.
15
Relacja Wacława Trzcińskiego z Wyroząb spisana 3 VI 1996 r. przez mec. Bogusława Niemirkę, takŜe Janusz
Grudzień, PrzeŜyć Gułag i Długa droga do wolności, „Nowe Echo Podlasia” nr 33 i 34/1994. 7
r. dla dowództwa operującego w Polsce 18 pułku pogranicznego z 64 SD stwierdzano m.in:
„Przy poszukiwaniu wrogich elementów pododdziały naszych wojsk odnajdywały ich kryjówki
w piwnicach, jamach na kartofle, w dywanach, pod piecami, w snopach słomy a nawet w kupach nawozu”
16
. Próby ucieczki kończyły się tragicznie – tylko z jednego transportu zabito
odchodzącego z Rembertowa kilkanaście osób.
Mówiąc o obecności sowietów na interesującym nas terenie, trzeba teŜ odnotować, Ŝe
zimą (styczeń) 1945 r. teren powiatu sokołowskiego był eksploatowany przez czekające na
ruszenie frontu jednostki Armii Sowieckiej; wiadomo m.in., Ŝe zaopatrzenie dla siebie z tego
terenu ściągały pododdziały 354 Dywizji Strzeleckiej (zagotowka furaŜa). Dochodziło przy
tym do incydentów i naduŜyć wobec ludności, a takŜe pierwszych przypadków samoobrony
ze strony mieszkańców wobec bolszewików. I tak np. 2 V 1945 r. wieczorem, koło wsi Łuzki,
nieustalony oddział polskiego podziemia zaatakował silny posterunek sowiecki posterunek
obserwacyjny. Atak został odparty silnym ogniem broni maszynowej.
Raporty wojsk ochrony tyłów I Frontu Białoruskiego z okresu od lutego do maja 1945
r. wskazywały powiaty Siedlce i Sokołów Podlaski jako „siedliska band Armii Krajowej”,
podając przy tym szereg przesadnych i błędnie interpretowanych informacji. Wystąpienia
zbrojne mające miejsce w tej części Podlasia miały jednak niekiedy spektakularny charakter –
jak np. akcja 16 V 1945 r. pod Mordami, w której to kilkunastoosobowy oddział NSZ rozbroił
i rozmundurował sowieckiego generała – majora Kubasowa i oficerów z jego ochrony.
W kwietniu 1945 r. dyslokacja sił NKWD na terenach przyległych do powiatu soko-
łowskiego wyglądała następująco: Ostrów Mazowiecka – dwie kompanie 145 strzeleckiego
pułku WW NKWD, Mińsk Mazowiecki – dwie zastawy z 3 kompanii 18 pułku pogranicznego, Siedlce - 3 komp. 2 pułku pogranicznego i pododdział z 18 pułku strzeleckiego, Biała
Podlaska – niepełna kompania 145 pułku strzeleckiego, Międzyrzec – sztab batalionu i trzy
plutony 145 pułku strzeleckiego
17
. Wszystkie jednostki zmotoryzowane. Całością działań w
siedleckiem kierował dowódca 2 pułku pogranicznego i jemu zostały podporządkowane
mniejsze jednostki z 18 pułku pogranicznego skierowane na teren tego powiatu. Kolejne pododdziały z w/w pułków skierowano do Garwolina i Puław.
Na początku maja 1945 r. przydział terenu objętego operacjami poszczególnych jednostek wchodzących w skład 64 dywizji WW NKWD przedstawiał się następująco
18
:
• 2 pułk pograniczny – woj. warszawskie i białostockie,
16
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.51, t. 4., Pismo okólne Głównego Zarządu WW NKWD do naczelników okręgów i komendantów wydzielonych jednostek i pododdziałów, 7 IV 1945 r., k. 59-61.
17
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.8000.51/2, Meldunek dowódcy 64 SD WW NKWD, 20 IV 1945 r., k. 18. 8
• 18 pułk pograniczny – woj. łódzkie i kieleckie (okresowo pododdziały kierowano na
operacje w woj. warszawskim),
• 98 pułk pograniczny – powiat jarosławski woj. rzeszowskiego
• 332 pułk pograniczny – woj. gdańskie,
• 338 pułk pograniczny – woj. krakowskie,
• 145 pułk strzelecki – woj. poznańskie,
• 198 batalion zmotoryzowany – woj. lubelskie.
Tak więc wiosną 1945 r. w kierunku na Sokołów Podlaski operowały nadal jednostki
dwóch pułków NKWD z rejonu Warszawy.
Oddziały NKWD z Siedlec miały w swym zasięgu działań takŜe powiat sokołowski.
W dniach 26-27 V 1945 r. grupa pograniczników z 2 pułku wraz z GO 1 pułku KBW penetrowała teren w rejonie Sawic i Jabłonny (aresztowano wówczas 10 osób)
19
.
Ale penetracja Podlasia zaznaczała się teŜ od strony południowej poprzez jednostki
NKWD kwaterujące na terenie województwa lubelskiego. W maju 1945 r. na terenie woj.
lubelskiego stacjonowały: w Lublinie – 1 pułk ochrony kolei, 2 pułk zabezpieczenia wojsk
kwatermistrzowskich, 416, 418 i 480 sowieckie dywizjony artylerii przeciwlotniczej oraz
specjalny batalion wartowniczy WBW, specjalny batalion strzelecki ludowego WP, szkoły
oficerskie piechoty, intendentury i oficerów politycznych, w Chełmie: szkoła oficerska, w
Hrubieszowie 4 sowiecki pułk kawalerii, w Lubartowie, Krzesimowie i Poniatowej po batalionie ochronnym specjalnego przeznaczenia a w Jastkowie 10 pułk KBW.
Na początku czerwca na teren powiatu sokołowskiego skierowano z zadaniem zwalczania podziemia niepodległościowego pododdziały kwaterującego na Pradze 198 batalion
specjalnego zmotoryzowanego WW NKWD, który swoimi działaniami miał takŜe objąć powiat węgrowski. Jednostka ta, licząca ponad 500 doświadczonych w zwalczaniu podziemia
funkcjonariuszy miała na swoim koncie szereg operacji przeciw podziemiu i działań pacyfikacyjnych na terenie woj. lubelskiego. Przybyły do Sokołowa „oddział niszczycielski” tego
batalionu pod dowództwem lejtnanta Iwanowa, liczył początkowo około 100 ludzi wspartych
kilkoma pojazdami pancernymi i bronią stromotorową (terminologia uŜyta przy klasyfikacji
tego rodzaju jednostek jako Ŝywo kojarzy się z hitlerowskimi formacjami Jagdkommando
18
CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/5, Rozkaz szefa sztabu 64 SD NKWD, 3 V 1945 r., k. 45.
19
D. CAW, 1582/75/35, obecnie AIPN, Meldunek operacyjny dowódcy 1 pułku KBW kpt. Juszkiewicza, 27 V
1945 r., k. 18. 9
przeznaczonymi do zwalczania partyzantki i działań mających sterroryzować ludność cywilną; jak zobaczymy - formy działania teŜ niewiele się róŜniły).
„Batalionowi rozkazano by wspólnie z 10 funkcjonariuszami operacyjnymi Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie wysłać do Sokołowa Podlaskiego
„oddział niszczycielski” z zadaniem organizowania poszukiwań i likwidacji band w sokołowskim i węgrowskim rejonie”
20
.