Marek Przybyszewski, Jarosław Libner
Epitafium ku czci kanonika Andrzeja Czackiego.
Wstęp
Opracowanie inskrypcji
Blazonowanie herbu
Analiza archeologiczno-prawna.
Bibliografia
I Wstęp
Epitafium ku czci dziekana włocławskiego i kanonika gnieźnieńskiego Andrzeja Czackiego znajduje się w kościele katedralnym, mieszczącym się na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie. W katedrze tablica umiejscowiona jest na ścianie w nawie południowej po prawej stronie od wejścia tuż przy drzwiach gnieźnieńskich. Dolna część tablicy znajduje się na wysokości około 2 metrów od posadzki.
Tablica ufundowana jest jak głosi legenda epitafijna przez Elżbietę Mielżyńską, podskarbinę kaliską oraz Annę Gajewską, sędzinę poznańską. Obie były siostrzenicami zmarłego . Tablica wmurowana została w filar obejścia w 1615 r., a w czasie jednego z remontów w pierwszej połowie XIX wieku przeniesiona na obecne miejsce do nawy południowej . Pomnik ten najprawdopodobniej został wykonany w warsztacie gdańskim.
Jest to epitafium typu inskrypcyjnego z małym obrazem, o powierzchni około 1 płyty z legendą epitafijną, w zwieńczeniu i znakiem herbowym na dolnej ramie. Cała kompozycja sprowadza się do dużej prostokątnej tablicy epitafijnej obramowanej płaską listwą z wąskim złoconym występem przy samej tablicy. Pionowe listwy ramy posiadają uszakowate występy z listkami akantu i sterczyną okuciową i rozetą, a w górnej części przy narożnikach głowy uskrzydlonych puttów . W zwieńczeniu znajduje się prostokątny obraz otoczony zróżnicowanymi formami ramy, wgłębiony kilkoma uskokami. Na dolnej części ramy epitafium znajduje się medalion z herbem .
Tablica ma 238 cm wysokości i 132 cm szerokości . Całość wykonana jest z wielobarwnych kamieni. Obramowanie wykonane jest z szarego piaskowca, natomiast tablica inskrypcyjna została sporządzona z brązowego marmuru. Marmur biały wykorzystano do wykonania medalionu herbowego jak i drobnych, prostokątnych i okrągłych płycin , czarny marmur wykorzystano w tym zabytku do sporządzenia małych tond zwieńczenia .
Jak już było to wcześniej wspomniane w zwieńczeniu znajduje się obraz przedstawiający adorację krzyża przez kanonika Andrzeja Czackiego w mucecie . Za adorantem stoi odziany w czerwoną szatę św. Andrzej trzymający prawą rękę na ramieniu Andrzeja Czackiego. Z prawej strony klęczy Maria Magdalena odziana w żółtą szatę. Tło obrazu jest ciemnozielone.
Epitafium zdaje się być dziełem dobrego warsztatu gdańskiego na co wskazuje to, że posiada ono cechy manieryzmu gdańskiej szkoły rzeźbiarskiej z pierwszej ćwierci XVII wieku . Całość epitafium jest autentyczna , a stan zachowania zabytku jest bardzo dobry i bez żadnych uszkodzeń.
Zabytek ten był wykorzystany jedynie w monografiach dotyczących katedry gnieźnieńskiej w pracach J. Korytkowskiego, Prałaci i kanonicy Katedry Metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. I, Gniezno 1883, I. Polkowskiego, Katedra Gnieźnieńska, Gniezno 1884, A. Świechowskaego, Katedra Gnieźnieńska,. Również w Katalogu Zabytków Sztuki Polskiej zamieszczono krótką notkę zaznaczającą istnienie tego zabytku.
Andrzej Czacki urodził się w 1550 r. , pełnił funkcje dziekana włocławskiego oraz od 1594 r. kanonika gnieźnieńskiego. W rok później został kantorem poznańskim. W 1605 r. został wysłany wraz z archidiakonem Wincentym de Sevé do Krakowa aby w imieniu kapituły zawiadomić o wyborze na arcybiskupa gnieźnieńskiego kardynała - biskupa Bernarda Maciejowskiego. 27-krotnie był delegowany do trybunału koronnego. Jego znajomość prawa doceniły również stany sejmowe dwukrotnie delegując ks. Czackiego do korektury praw koronnych . Zmarł 17 września 1612 r. w wieku 62 lat, jak podaje legenda epitafijna.
II. Opracowanie inskrypcji.
Inskrypcja znajdująca się w Katedrze Metropolitalnej w Gnieźnie, na Wzgórzu Lecha, jest częścią epitafium kanonika Andrzeja Czackiego i powstała w roku 1615, trzy lata po jego śmierci.
Inskrypcja została wykonana na tablicy z brązowego marmuru. Wymiary tablicy to około: 121 cm wysokości i 92 cm szerokości. Wysokość pisma wynosi ok. 3,5 cm, szerokość ok. 2,5 cm. Jest to pismo majuskulne renesansowe, jednak nierównomierne rozmieszczenie tekstu inskrypcji w wersach, oraz wyraźnie większe litery D. O. M. i R w tekście świadczy o wpływach manierystycznych.
Inskrypcja ta była wcześniej opracowywana w monografiach katedry gnieźnieńskiej, I. Polkowskiego i A. Świechowskiej oraz w pracy Prałaci i kanonicy Katedry Metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, J. Korytkowskiego.
W inskrypcji znajdują się dwa typy abrewiacji, są to skrócenia wyrazów przez obcięcie ich końca oraz drugi typ to ściśnięcia wyrazów poprzez wyrzucenie środkowej ich części i zachowanie ich początku i końca.
Graficzne przedstawienie tekstu inskrypcji:
D. O. M.
RNDO DNO ANDRA CZACZKI DECANO
VIAD CANTORI POSNAN CANCO
GNESNEN EX ANTIQVA ET ILLVSTRI
FAMILIA SVINCORVM PROGNATO
VIRO MAGNIS NATURA DOTIBVS PRADI//
TO. DICENDI VI ET LIBERTATE
ADMIRABILI PRINCIPVM VIRORVM
AMICITIA CLARO IVRIVM
ECCLESIASTICORVM REGNIQ STRENVO
PROPVGNATORI PAVPERVM MV//
NIFICO PATRONO ELISABETH MIEL//
ZINSKA SVCCAMER CALISSIEN
CONSORS ANNA GAIEWSKA NEPTES
PATRVO BENE DE SE MERITO
MESTA POSVERE OBYT GNESNA
AN M° DC° XII° DIE XVII MEN
SEPTEMBRIS ATATIS
ANNO LXII°
Tekst inskrypcji:
D(EO). O(PTIMO). M(AXIMO). / R(EVERE)ND(ESSIM)O D(OMI)NO ANDRAEa CZACZKIb DECANO / VIAD(ISLAVIENSIS)c CANTORI POSNAN(IENSIS) CAN(ONI)CO / GNESNEN(SIS) EX ANTIQVA ET ILLVSTRI / FAMILIA SVINCORVM PROGNATO / VIRO MAGNIS NATVRAEd DOTIBVS PRAEDIe / TO. DICENDI VI ET LIBERTATE / ADMIRABILI PRINCIPVM VIRORVM / AMICITIA CLARO IVRIVMf / ECCLESIASTICORVM REGNIQ(VE)g STRENVO / PROPVGNATORI PAVPERVM MV / NIFICO PATRONO ELISABETH MIEL / ZINSKA SVCCAMER CALISSIENh / CONSORS ANNA GAIEWSKA NEPTES / PATRVO BENE DE SE MERITO / MES(TA)TAEi POSVERE OBYTj GNESNAEk / AN(NO) M° DC° XII° DIE XVII MEN(SIS)l / SEPTEMBRIS AETATISm / ANNO LXII°
Przekład:
Wielebnemu Andrzejowi Czackiemu, dziekanowi włocławskiemu, kantorowi poznańskiemu, kanonikowi gnieźnieńskiemu, z starożytnej i sławnej familii Świnków urodzonemu, mężowi wielkimi przymiotami natury obdarzonemu, dzielnością i łatwością wymowy zadziwiającemu, przyjaźnią najznakomitszych mężów zaszczyconemu, praw kościelnych i koronnych dzielnemu obrońcy, ubogich szczodremu opiekunowi, Elżbieta Mielżyńska, żona podskarbiego kaliskiego i Anna Gajewska wnuczki, stryjecznemu dziadowi, wielce im zasłużonemu, w smutku pogrążone sprawiły (ten pomnik). Umarł w Gnieźnie w 1612r. dnia 17 miesiąca września w 62-im roku wieku swojego.
a W wyrazie tym zawarta jest ligatura AE.
b Prawidłowo powinno być CZACKI.
Andrzej Czacki, kanonik gnieźnieński, dziekan włocławski, którego dotyczy inskrypcja (1550-1612)
c Zarówno Polkowski, Katedra gnieźnieńska, Gniezno 1884, s. 179-180, jak i Świechowska podają w swoich odczytach VLAD.
d W wyrazie tym zawarta jest ligatura AE.
e W wyrazie tym zawarta jest ligatura AE.
f Polkowski odczytał jako JVRIVM.
g Według Polkowskiego jest REGNIQV.
Elżbieta Mielżyńska, siostrzenica zmarłego, fundatorka zabytku.
h W odczycie Polkowskiego wyraz jest skrócony i występuje w brzmieniu CALISS.
Anna Gajewska, siostrzenica zmarłego, fundatorka zabytku.
i Świechowska odczytała pełne brzmienie wyrazu MESTATAE nie zaznaczając skrótu, Polkowski zaś podaje błędny odczyt MOESTAE. W wyrazie tym zawarta jest ligatura AE.
j Polkowski podał OBIJT.
k W wyrazie tym zawarta jest ligatura AE.
l Według Polkowskiego jest MENS.
m W wyrazie tym zawarta jest ligatura AE.
III. Blazonowanie herbu
Na dolnej części ramy epitafium znajduje się herb. Jest on sporządzony w formie medalionu, brak jest typowego przedstawienia tarczy herbowej i wszelkich dodatków, typu: hełm, korona, klejnot, labry, płaszcz, dewizy, orderu czy też trzymaczy spotykanych w przedstawieniach heraldycznych innych zabytków. Czyni to herb bardzo skromnym i zdaje się za tym przemawiać chęć przedstawienia tylko i wyłącznie znaku herbowego jako wystarczającego dla identyfikacji. Medalion herbowy wykonany jest, jak już to wcześniej zaznaczono, na białym marmurze, pozbawiony jest więc tak ważnej dla herbów kolorystyki, choć nie czyni to herbu mniej wyrazistym. Nie uniemożliwi to też identyfikacji herbu, ale też nie ułatwia.
W polu herbowym głowa dzika z otwartym pyskiem skierowana w lewo, u której w dolnej części uczepiona ręka sięgająca dłonią pyska. Jest to herb Świnka, a herbem tym pieczętuje się rodzina Czackich z Wielkopolski i Wołynia od 1372 r.
Można więc wywnioskować, że herb ten został umieszczony jako znak osobisty, którym pieczętował się zmarły Andrzej Czacki, jak i jego rodzina od prawie trzech wieków. O tym, że herb jest znakiem osobistym zmarłego może też świadczyć informacja zawarta w herbarzu Paprockiego. Napisał on o Czackich, opisując herb Świnka, iż "był jeden wieku mego kanonikiem poznańskim".
IV. Analiza archeologiczno-prawna.
O tym, że na obrazie znajduje się Andrzej Czacki świadczy jego strój charakterystyczny dla kanoników. Jest to strój uroczysty dowodzący o podniosłości rytuału. Na ubiór adoranta składa się mantoleta będąca długą peleryną bez rękawów z otworami na ręce, oraz mucet, który jest typowym nakryciem głowy kanoników.
Przedstawiony na obrazie gest modlitewny Andrzeja Czackiego wyraża gotowość kanonika do uzyskania zbawienia. Dopomóc mu w tym miały postacie św. Andrzeja i Marii Magdaleny modlących się o adoranta pod krzyżem.
V. Bibliografia
1. Gderyk S., Przewodnik historyczny po Gnieźnie i jego kościołach, Gniezno 1887.
2. Katalog Zabytków Sztuki Polskiej, t. V, z. 3, Województwo poznańskie, powiat gnieźnieński, red. T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa 1963.
3. Katedra Gnieźnieńska, red. A. Świechowska, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1970.
4. Korytkowski J., Prałaci i kanonicy Katedry Metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. I, Gniezno 1883.
5. Kozakiewiczowa H., Sztuka renesansowa i barokowa Gniezna, w: Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965.
6. Labuda G., Pierwsze państwo polskie, Kraków 1989.
7. Leszczyc Z., Herbarz Szlachty Polskiej, Poznań-Warszawa-Lwów 1908.
8. Maisel W., Archeologia prawna Polski, Warszawa 1982.
9. Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858.
10. Polkowski I., Katedra gnieźnieńska, Gniezno 1884.
11. Walkowski J., Wspomnienia o kościele metropolitarnym w Gnieźnie, Gniezno 1876.
