Dariusz Wierzchoś
Czas walki o niepodległość mamy już za sobą. Pozostają po nim tylko wspomnienia. Jednakże dla wielu Polaków znajdujących się poza granicami naszego kraju historia jest nadal żywa. Wśród tych, którzy przypominają tradycje polskiego oręża w USA oraz kształtują wśród Amerykanów wizerunek naszego kraju są członkowie jednej z najstarszych organizacji polonijnych w Stanach Zjednoczonych – Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce.
I wojna światowa była dla Polaków wyczekiwanym konfliktem. Obudziła w nich bowiem nadzieje na wskrzeszenie niepodległego państwa. W Stanach Zjednoczonych Polonia amerykańska również liczyła na to, że powstanie niepodległe państwo polskie. Działacze polonijni w USA prowadzili akcje polityczne na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Rok 1917 stworzył możliwości dla szerszego zaktywizowania środowisk polskich. Przyczyniły się do tego dwa wydarzenia – wybuch rewolucji w Rosji oraz przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny. Jeszcze większe rozbudzenie uczuć patriotycznych wywołał dekret Raymonda Poincaré z 4 czerwca 1917 roku o powołaniu Armii Polskiej we Francji. 6 października 1917 roku rząd Stanów Zjednoczonych wyraził zgodę na akcję rekrutacyjną. W tym samym miesiącu Polonia amerykańska i kanadyjska rozpoczęły organizację centrów rekrutujących ochotników do Armii Polskiej we Francji. Właśnie w tym czasie Polacy z tych krajów zdobyli się na duży wysiłek. Wsparli, bowiem bardzo znacznie finansową stronę akcji niepodległościowej. Dostarczyli również bardzo poważną liczbę rekrutów do powstającej Armii Polskiej we Francji. Szacuje się, że formację tę zasiliło od 20 000 do 30 000 ochotników z Ameryki1.
Pierwsze lata
Po zakończeniu działań wojennych do Stanów Zjednoczonych powróciło około 14 500 z nich2. Niemalże od razu zaczęli się organizować w różne zrzeszenia i związki, które miały charakter samopomocowy3. Idea zjednoczenia tych luźno związanych organizacji w jedno sprawnie działające ciało powstała w maju 1921 roku na zjeździe przedstawicieli wspomnianych organizacji w Cleveland4. Utworzono wówczas organizację o nazwie Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP). Na pierwszego prezesa wybrano jednego z najwybitniejszych działaczy Związku Sokolstwa Polskiego w Stanach Zjednoczonych, lekarza, Teofila Starzyńskiego5. Powstała wówczas organizacja, oraz funkcjonujący przy niej Korpus Pomocniczy Pań – KPP6 pod kierownictwem bardzo zasłużonej działaczki polonijnej Agnieszki Wisły7 niosły znaczącą pomoc dla chorych, bezrobotnych i bezdomnych weteranów Błękitnej Armii Polskiej przebywających w Stanach Zjednoczonych8.
Podczas II wojny światowej SWAP aktywnie wspierał emigracyjny rząd polski w Londynie. Oprócz pomocy finansowej udzielanej rządowi, Stowarzyszenie zaangażowało się realnie we wsparcie dla Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie – PSZ. Usiłowano wówczas powtórzyć akcję rekrutacyjną z I wojny9. SWAP przeprowadził zbiórkę pieniędzy i ufundował ambulans rentgenowski10.
Przyjęcie dla gen. Władysława Andersa, 1950. (źródło:
http://www.pava-swap.org/okreg2/dom_weterana.htm).
Wizyta gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, 1951 (źródło:
http://www.pava-swap.org/okreg2/dom_weterana.htm).
Spotkanie z gen. Józefem Hallerem, 1952 (źródło:
http://www.pava-swap.org/okreg2/dom_weterana.htm).
Po zakończeniu działań wojennych SWAP zajmował się nadal działalnością opiekuńczą na rzecz weteranów z I wojny światowej, oraz tych z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, którzy znaleźli się w USA. Jednocześnie roztoczył opiekę nad polskimi cmentarzami wojskowymi we Francji i Włoszech11.
Dom
W tym samym czasie wśród członków Stowarzyszenia zaczęła powstawać idea, by dla przybywających do USA zdemobilizowanych żołnierzy PSZ stworzyć instytucję, która spełniałaby ważną rolę w życiu społeczeństwa polsko-amerykańskiego oraz stałaby się miejscem oparcia dla Polonii w USA. Pomysłodawcą budowy domu weterana był Józef Klimek, pełniący wówczas funkcję komendanta Okręgu 2 SWAP12. Dom Żołnierza, bo tak została nazwana owa siedziba, został ulokowany niemalże w samym centrum Manhattanu, na 119 East 15th Street w pobliżu Union Square. W późniejszych latach Dom był nie tylko siedzibą Zarządu Głównego SWAP czy też okręgu 2. Był również miejscem bardzo ważnym dla Polonii nowojorskiej. Właśnie tam oprócz wielu imprez o charakterze kulturalno-patriotycznym odbywały się spotkania z ludźmi ważnymi dla Polaków i diaspory polskiej w USA.
Dom Żołnierza na 119 East 15th Street, aut. Dariusz Wierzchoś
Sztandar nieistniejącej już Placówki 102 SWAP, aut. Krzysztof Langowski
Druga strona sztandaru Placówki 102 SWAP, aut. Krzysztof Langowski
Izba Pamięci Żołnierza Polskiego w Siedzibie SWAP, aut. Dariusz Wierzchoś
Jak wyżej, aut. Dariusz Wierzchoś
Gościli w nim między innymi: Władysław Anders, Tadeusz Bór-Komorowski, Stanisław Maczek, Józef Haller, Władysław Bortnowski, biskup polowy WP Józef Gawlina, kardynał Karol Wojtyła, Jan Lechoń, Melchior Wańkowicz, Józef Czapski, Józef Wittlin, prof. Oskar Halecki. Obecnie miejsce to przyciąga również znane osobistości z kręgu polityki, sztuki, nauki, wojskowości. Ostatnimi czasy w Domu Żołnierza gośćmi byli: Alicja Grześkowiak – marszałek Senatu RP, biskup polowy WP, gen. dyw. Leszek Sławoj-Głódź, płk. Ryszard Kukliński, prof. Leon Kieres – prezes Instytutu Pamięci Narodowej, gen. Franciszek Gągor – szef Sztabu Generalnego WP, Sławomir Cenckiewicz – jeden z autorów książki „SB a Lech Wałęsa”, czy mistrz Andrzej Pityński, który jako członek SWAP-u i komendant Placówki 123 SWAP w Nowym Jorku uświetnia swą osobą wiele uroczystości organizowanych przez Stowarzyszenie. Zdarzają się w Stowarzyszeniu również wizyty amerykańskich dyplomatów. W 2008 roku SWAP odwiedziła mała grupa pracowników amerykańskiego korpusu dyplomatycznego, która podjęła pracę w amerykańskich placówkach dyplomatycznych, w naszym kraju13.
Gen. Stanisław Maczek w siedzibie Okręgu 2. SWAP, 1954 (źródło:
http://www.pava-swap.org/okreg2/dom_weterana.htm).
Wizyta biskupa polowego W.P. Józefa Gawliny, 1954 (źródło:
http://www.pava-swap.org/okreg2/dom_weterana.htm).
Kardynał Karol Wojtyła przekracza próg Domu Żołnierza, 4 września 1976 (źródło:
http://www.pava-swap.org/okreg2/dom_weterana.htm).
Bywało jednak ciężko...
Instytucje polonijne działające za granicą nigdy nie otrzymywały i nadal nie otrzymują żadnego wsparcia z kraju. Muszą liczyć na siebie. Tak też jest ze SWAP. Organizacja ta od początku swego istnienia utrzymywała się ze składek członkowskich. Takie dobrowolne finansowanie sprawia, że wiele instytucji nie jest w stanie funkcjonować i upada. Po wielu latach problem ten dotknął również Stowarzyszenia. W latach 80. XX wieku powstał plan zlikwidowania Domu Żołnierza i budowy na jego miejscu kilkunastopiętrowego budynku, w którym powstałoby Centrum Kultury Polskiej14. W budynku tym miały również znaleźć siedzibę najważniejsze instytucje polonijne i redakcje gazet polskich ukazujących się w Nowym Jorku. Plan upadł, a cały Okręg 2 SWAP został z dużymi długami, które powstały w wyniku zamówionych ekspertyz i planów. Jednak udało się wydobyć Dom Żołnierza z długów. Jednym z pomysłów na wyciągniecie Domu z kłopotów było podpisanie kontraktu z firmą muzyczną na wynajem dolnych pięter i sali koncertowej. I tu zrodził się swoisty mariaż tradycji oręża polskiego z rockowymi brzmieniami. Od tego momentu Dom Żołnierza gościł między innymi takie sławy jak: Bad Brains, Sisters of Mercy, Ringo Starr, Foo Fighters, Behemoth, Tokio Hotel, Trick`ego, Tarię Turunen (ex wokalistkę Nightwish).
Gwiazdy te dając koncerty nie wiedziały, że za przysłowiową ścianą znajdują się unikatowe zbiory sztandarów polskich organizacji polonijnych w Stanach Zjednoczonych, archiwalia dotyczące działalności Polonii w USA od początku XX wieku po dzień dzisiejszy. Część z zespołów koncertujących trafia zupełnie przypadkowo w gościnne progi Stowarzyszenia i z ogromnym zainteresowaniem podziwia zgromadzone eksponaty, dowiadując się o nieznanych faktach z historii Stanów Zjednoczonych i o wkładzie Polaków w budowę potęgi amerykańskiej. Swoją wiedzą dzielą się bardzo chętnie ze znajomymi. Tego typu wydarzenia sprawiają, że czasem Amerykanie bez polskich korzeni wpisują skromny Dom Żołnierza w swoje plany wycieczkowe podczas wizyt w Nowym Jorku. Niestety nasze rodzime gwiazdy (Agata Buzek czy Anna Mucha) pobierając naukę w sąsiadującej ze Stowarzyszeniem szkole aktorskiej nie kwapią się do poznania historii Polaków zamieszkujących w USA i ich wkładu w kształtowanie niepodległości Polski oraz działalności w Stanach Zjednoczonych.
Głowa gen. Józefa Hallera, aut fot. Dariusz Wierzchoś
Obrazy polskich dowódców, biorących udział w amerykańskiej wojnie secesyjnej
Mistrz Andrzej Pityński, komendant Placówki 123 SWAP, twórca wielu znanych rzeźb i pomników między innymi Pomnika Katyńskiego w Jersey City, Mściciela w Doylestown, czy Pomnika poświęconego Czynowi Zbrojnemu Polonii Amerykańskiej odsłoniętego 14 sierpnia 1998 roku na Placu Grunwaldzkim w Warszawie.
Pozostaje jednak być dobrej myśli. Podjęta w ostatnich latach współpraca SWAP z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, jak też z innymi instytucjami w kraju, daje nadzieje, że społeczeństwo polskie zyska świadomość istnienia tej organizacji. Pozostaje mieć również nadzieję, że w razie potrzeby nie zawaha się wesprzeć organizacji, która przez ostatnie 88 lat różnymi akcjami wspierała nasz kraj.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej – Zbiór akt dotyczący akcji werbunkowej ochotników do Armii Polskiej ze Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz pomocy Polakom po zakończeniu II wojny światowej, 1941 – 1950.
Prasa
„Weteran”, nr 600 – Vol. XLX, czerwiec 1971.
„Weteran”, nr 719 – Vol. LXII, czerwiec 1981.
„Weteran Jubileuszowy 1921 – 1996”.
„Weteran”, nr 1047, czerwiec 2008.
Publikacje internetowe
Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (dostęp 23 marca 2009).
Przypisy
1 L. Z. Adamczak, W Pięćdziesiątą Rocznicę Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, „Weteran,” nr 600 – Vol. XLX, czerwiec 1971, s. 44; T. Lachowicz, Weteran Jubileuszowy 1921 – 1996, s. 12; Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (dostęp 23 marca 2009).
2 Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów...
3 „Weteran”, nr 719 – Vol. LXII, czerwiec 1981, s. 8; L. Z. Adamczak, op. cit., s. 44
4 Z. Konikowski, „Weteran Jubileuszowy 1921 – 1996”, s. 5; „Weteran”, nr 719 – Vol. LXII, czerwiec 1981, s. 8.
5 „Weteran“, nr 719 – Vol. LXII, czerwiec 1981, s. 8; „Weteran Jubileuszowy 1921 – 1996”, s. 16; Z. Konkowski, op. cit., s. 5.
6 Organizacja zaczęła działać już od 1922 roku w Chicago. Wówczas to Agnieszka Wisła powołała do życia Komitet Pomocy Weteranom, który przekształcił się w Korpus Pomocniczy Pań w 1925 roku w Miliwaukee. Istniała tam Placówka SWAP nr 3. To właśnie przy niej powołano Korpus Pomocniczy, w składzie którego były kobiety oraz mężczyźni. Ostateczny kształt KPP uzyskał podczas III Zjazdu SWAP w Detroit, w maju 1925 roku. Wówczas to Agnieszka Wisła przedstawiła postulat utworzenia takich Korpusów przy każdej placówce SWAP w USA. A. E. Wisła, 50-lecie Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, „Weteran”, nr 600 – Vol. XLX, czerwiec 1971, s. 15; T. Lachowicz, op. cit., s. 12; Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów...
7 Agnieszka Wisła była aktywną działaczką polonijną. Podczas akcji rekrutacyjnej do Armii Polskiej we Francji została jedną z 42 ochotniczek Polskiego Białego Krzyża, które od 1918 aż do 1921 roku opiekowały się rannymi polskimi żołnierzami w szpitalach, we Francji oraz w Polsce. „Weteran”, nr 600 – Vol. XLX, czerwiec 1971, s. 93; Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów...
8 T. Lachowicz, op. cit., s. 12.
9 Archiwum Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej (dalej: ASWAP), Zbiór akt dotyczący akcji werbunkowej ochotników do Armii Polskiej ze Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz pomocy Polakom po zakończeniu II wojny światowej, 1941 – 1950, Polska Misja Wojskowa w Kanadzie. Dokumentacja dotycząca akcji werbunkowej, sprawy związane z załatwieniem samochodu rentgenowskiego, wykazy dezerterów, kartoteka ochotników, sygn. 1; Akta K. Głuchowskiego dotyczące początków organizowania werbunku, sygn. 31.
10 ASWAP, Zbiór akt dotyczący akcji werbunkowej ochotników do Armii Polskiej ze Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz pomocy Polakom po zakończeniu II wojny światowej, 1941 – 1950, Polska Misja Wojskowa w Kanadzie. Dokumentacja dotycząca akcji werbunkowej, sprawy związane z załatwieniem samochodu rentgenowskiego, wykazy dezerterów, kartoteka ochotników, sygn. 1.
11 Na utrzymanie polskich cmentarzy wojennych w Europie SWAP przeznaczył w latach 1921 – 1981 około 6 250 dolarów. T. Lachowicz, op. cit., s. 15; Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów...
12 „Weteran“, nr 719 – Vol. LXII, czerwiec 1981, s. 16 – 17.
13 T. Lachowicz, Amerykańscy dyplomaci w Domu Weterana w Nowym Jorku, „Weteran”, nr 1047, czerwiec 2008, s. 18 – 19.
14 Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów...
Zredagował: Kamil Janicki
