Przywileje szlacheckie

[Artur Rogóż]

Pierwszy wielki przywilej stanowy został wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku. Celem przywileju było uzyskanie zgody szlachty na dziedziczenie korony polskiej przez jedną z córek Ludwika Węgierskiego.
Nie miał on męskiego potomka. 17.IX.1374 roku Ludwik Węgierski wydał w Koszycach przywilej, który: - uwalniał szlachtę z dotychczasowych świadczeń na rzecz państwa za wyjątkiem podatku z gruntów chłopskich w wysokości 2 groszy z łanu zamiast dotychczasowych 12; dawało to zupełną wolność podatkową szlachcie. - kasował obowiązek stacji, tzn. nieodpłatnego żywienia monarchy i jego dworu podczas podróży po kraju; - gwarantował obsadzanie urzędów w Polsce przez Polaków - szlachta miała zapewniony żołd z tytułu wypraw poza granice Królestwa; udział szlachty w pospolitym ruszeniu był obowiązkowy jedynie w granicach królestwa, - monarcha zobowiązywał się do wykupu szlachcica z niewoli, jeżeli dostał się do niej w czasie wyprawy wojennej poza granicami kraju; - szlachta została zwolniona z łożenia na budowę zamków i twierdz, chyba że inicjatywa budowy wychodziła ze strony szlachty; Przywilej koszycki miał zasadniczy wpływ na ukształtowanie się stanu szlacheckiego w Polsce. Wiek XIV to także zasadnicza zmiana w kwalifikowaniu do stanu szlacheckiego. Nie wystarczało posiadanie ziemi, aby zdobyć godność szlachecką. Należało wykazać się posiadaniem szlacheckiego przodka. Szlachectwo mogło być zakwestionowane - tzw. nagana. Wówczas sprawa trafiała przed sąd i po przedstawieniu świadków można było obronić szlachecki tytuł. Tytuł szlachecki można było otrzymać także od władcy, wówczas nobilitowanemu wyznaczano herb, pod którym miał występować. W ten sposób tworzyła się warstwa szlachty zagrodowej, która nie posiadała poddanych i sama uprawiała swą ziemię. Ponadto istniała szlachta nieosiadła - tzw. gołota, czyli taka, która nie posiadała żadnej własności. Kiedy na mocy przywileju koszyckiego na polskim tronie zasiadła Jadwiga, możnowładcy polscy, odgrywający jeszcze znaczącą rolę w państwie, szukali dla niej męża. Wybrano Jagiełłę, który przed swoją koronacją 4.III.1386 roku wydał przywilej krakowski. W tym przywileju Jagiełło zobowiązywał się do: - obsadzania urzędów i godności w poszczególnych ziemiach za radą tamtejszej szlachty miejscowymi panami; - oddawania zarządu w grodach Polakom; - wynagradzania szlachty za wyprawy wojenne poza granice kraju; - wykupywania wziętych w niewolę podczas takich wypraw oraz walk w kraju i najazdów nieprzyjacielskich; - pobierania tylko 2 groszy z łanu od szlachty i duchowieństwa na rzecz skarbu państwa; - potwierdzał statuty wiślickie i piotrkowskie nadane przez Kazimierza Wielkiego oraz przywilej koszycki. Przywilej krakowski potwierdził Jagiełło jako koronowany król Polski wydając przywilej korczyński. W 1422 roku wybuchła kolejna wojna z zakonem krzyżackim. Wówczas to szlachta zebrana pod Czerwińskiem wysunęła żądania rozszerzenia przywilejów stanowych. 27 lipca 1422 roku Władysław Jagiełło uznaje roszczenia szlachty i wydaje przywilej czerwiński. W tym dokumencie Władysław Jagiełło zagwarantował szlachcie: - nietykalność dóbr bez wyroku sądowego; - szlachcic mógł być sądzony jedynie według prawa pisanego (nie zwyczajowego); - zakazywano pełnienia przez jedną osobę urzędów sędziego ziemskiego i starosty W roku następnym Władysław Jagiełło wydał Statut Warcki. Na podstawie tego statutu szlachta uzyskiwała prawo do: - usuwania "krnąbrnych a nieużytecznych" sołtysów z majątków ziemskich. To dawało szlachcie prawo wykupu bogatych majątków sołtysich; - statut nadawał wojewodom prawo ustalania cen maksymalnych na artykuły rzemieślnicze oraz prawo kontroli miar i wag w miastach; - statut nakazywał likwidację cechów rzemieślniczych, chociaż ten punkt pozostał martwy, nigdy go nie zrealizowano; - statut ustanawiał wysokie kary za przechowywanie zbiegłych z majątków szlacheckich chłopów; Wybór Władysława Jagiełły na króla Polski nie oznaczał dziedziczności dla dynastii Jagiellonów. Aby zapewnić swoim synom władzę w Polsce, Władysław Jagiełło wydał kolejny przywilej w 1430 roku, tzw. przywilej jedlneński. Przywilejem tym zapewnił zatwierdzenie wszystkich przywilejów przez następcę tronu. Wówczas na następcę tronu wybrany został królewicz Władysław. W roku 1433 Władysław Jagiełło potwierdził w Krakowie przywilej jedlneński. W tym przywileju z roku 1433 nazwanym przywilejem jedleńsko - krakowskim Władysław Jagiełło zagwarantował szlachcie i duchowieństwu nietykalność osobistą (zakaz więzienia) bez wyroku sądu danej ziemi - sądu ziemskiego. Kolejny przywilej dla szlachty wielkopolskiej wydal Kazimierz Jagiellończyk w obozie pod Cerekwicą - tzw. przywilej cerekwicki. Król zobowiązywał się do: - decyzje dotyczące spraw państwa oraz zwoływania pospolitego ruszenia muszą być poprzedzone zgodą sejmików ziemskich szlachty; - szlachta wielkopolska nie będzie pomijana przy obsadzie najwyższych urzędów państwowych; W listopadzie tego samego roku król anulował przywilej cerekwicki i wydał nowy w Nieszawie - tzw. cerekwicko - nieszawski, w którym: - gwarantował szlachcie niewydawanie nowych praw bez zgody sejmików szlacheckich; - gwarantował nie nakładanie nowych podatków; - bez zgody sejmików król nie mógł zwołać pospolitego ruszenia; - zakazano łączenia urzędu starosty z urzędem wojewody i kasztelana; - potwierdzał prawo wojewodów do ustalania cen maksymalnych na wyroby rzemieślników; - szlachta małopolska uzyskała prawo do nabywania na własny użytek 3 razy w roku soli bezpośrednio w żupach solnych w Wieliczce i transportowania jej bez opłat celnych; - szlachta bez ograniczeń mogła handlować na targach miejskich towarami wiejskimi; Przywileje nieszawskie stały się zaczątkiem demokracji szlacheckiej. W 1492 roku zmarł Kazimierz Jagiellończyk, a jego następcą został Jan Olbracht. Przygotowując się do wyprawy przeciwko Turcji został zmuszony na zjeździe w Piotrkowie do wydania kolejnych przywilejów. W 1496 roku wydany został przywilej piotrkowski, który: - zwalniał szlachtę z opłat celnych w handlu produktami własnego gospodarstwa (zbożem, towarem leśnym - miodem); - zakazywał mieszczanom nabywania dóbr ziemskich; - ograniczał wychodźstwo chłopów ze wsi do jednej osoby w roku (do rzemiosła, służby lub nauki); - potwierdzał prawo wojewodów do ustalania cen maksymalnych na produkty rzemieślnicze; - zabraniał zatrudniania w miastach chłopów, którzy nie posiadali potwierdzonej zgody na opuszczenie wsi; - wprowadzał kontrolę żebraków w celu wyeliminowania spośród nich osób zdolnych do pracy; w ten sposób szlachta zyskiwała nową siłę roboczą; - wprowadzał zakaz obejmowania urzędów kościelnych przez osoby nie pochodzące ze stanu szlacheckiego; W 1504 roku sejm piotrkowski podjął próbę reformy finansów państwa oraz administracji. Przeprowadzono reorganizację urzędów centralnych, zakazano sprzedaży królewszczyzn bez zgody sejmu oraz łączenia wysokich godności duchownych i świeckich. W 1505 roku szlachta zebrana w Radomiu na sejmie kontynuowała reformę władzy. Ustalone zostały relacje pomiędzy królem, senatem i izbą poselską. Uporządkowano sprawy sądownicze i częściowo gospodarcze. 3 maja uchwalona została konstytucja Nihil novi.