Bisztynek

[Artur Rogóż]

Nazwa miasta wiąże się z największym głazem narzutowym na Warmii i Mazurach (niemiecka nazwa Bischofstein oznacza biskupi kamień). Bisztynek założony został najpierw jako wieś w 1346 na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o nazwie Strowangen. Wieś założona przez wójta krajowego Brunona Luta. W dniu 30 kwietnia 1385 miasto lokował biskup warmiński Henryk Sorbom. W przywileju kolacyjnym uposażono kościół parafialny, konsekrowany w 1400. Prawa miejskie Bisztynka w 1448 r. potwierdził biskup Franciszek Kuhschmalz.

Miasto zniszczone zostało w 1414 r. w czasie wojny polsko-krzyżackiej, kolejny raz w latach 1454-1466 (wojna trzynastoletnia) i w 1479 w czasie tzw. wojny kleszej. W wyniku pokoju toruńskiego w 1466 r. miasto wraz z całą Warmią weszło w skład Królestwa Polskiego. Zniszczenia powodowały także pożary w latach: 1547, 1589, 1701. W roku 1568 biskup Stanisław Hozjusz przyznał miastu prawo odbywania dorocznych jarmarków. W roku 1735 Bisztynek zajęły wojska litewskie, opowiadające się za Stanisławem Leszczyńskim, a na miasto nałożono wysokie kontrybucje. Wskutek I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. Bisztynek przeszedł pod władzę Prus.

Układ przestrzenny miasta był regularny z prostokątnym rynkiem, centralnie położonym. Prawdopodobnie trzy bramy: Jeziorańską, Lidzbarską i Reszelską wzniesiono przed wybudowaniem murów miejskich. W okresie nowożytnym Bisztynek należał do najlepiej prosperujących miast Warmii, a w niektórych dziedzinach konkurował nawet z Lidzbarkiem. Gotycki ratusz wzmiankowany był w 1568 r., rozbudowano w stylu barokowym. W XVII w. przy rynku znajdowały się domy podcieniowe. W XVIII wieku funkcjonował tu warsztat malarski, prowadzony najpierw przez ojca i syna Langhankich, później przez Karola Mosera.

Parafia w Bisztynku przed reformacją należała do archiprezbiteratu w Zyborku. Miasto miało mury obronne i trzy bramy miejskie: Zyborską, Lidzbarską i Reszelską. W roku 1796 w Bisztynku powstała gmina ewangelicka, która wybudowała sobie kościół w 1888 r. W czasie wojen napoleońskich do miasta dotarła zaraza.

Bisztynek poniósł największe straty w wyniku przejścia frontu zimą 1945 r. (zniszczenia sięgały 40% budynków mieszkalnych i 80% budynków użyteczności publicznej). W połowie miasto utraciło historyczna zabudowę, w tym najcenniejsze kamienice wokół rynku. W wyniku konferencji poczdamskiej Bisztynek przekazany został Polsce, zaś jego niemieckojęzyczna ludność wysiedlona. Środek miasta przez wiele lat nie był praktycznie zagospodarowany. Bisztynek od 1905 uzyskał połączenie kolejowe przez Sątopy-Samulewo, Reszel, z Kętrzynem. Szyny w 1945 r. wywiezione zostały na wschód. Obecnie do najważniejszych zabytków w Bisztynku należy kościół farny pw. św. Macieja i Brama Lidzbarska.
Zabytki

Kościół farny pw. św. Macieja i Przenajdroższej Krwi Pana Jezusa

Pierwotnie kościół farny w Bisztynku miał być pw. św. Marty, ale biskup Sorbom zmienił tytuł przy konsekracji kościoła na św. Macieja Apostoła. W czasie mszy konsekracyjnej podczas podniesienia Hostii miały upaść na ołtarz krople krwi. Od tamtych czasów świątynia jest traktowana jako sanktuarium Krwi Chrystusa. Budowę gotyckiej świątyni uzupełniono wieżą wybudowaną w XVI w. Świątynia została rozbudowana w pierwszej połowie XVII w. Kościół po dobudowie nawy północnej konsekrował ponownie dnia 4 sierpnia 1748 biskup Adam Stanisław Grabowski. Po pożarze kościoła w 1770 r. i późniejszej odbudowie – w formie trójnawowej hali świątynię konsekrował 5 sierpnia 1781 biskup Karol Hohenzollern w obecności biskupa Ignacego Krasickiego. Obecnie świątynia jest trójnawową halą o ośmiu przęsłach w stylu późnego baroku. Ołtarz główny jest w stylu rokokowym, a wykonany został przez Chrystiana Bernarda Schmidta z Reszla. Dziełem tego samego artysty są ołtarze boczne kończące nawę południową i północną oraz ołtarze boczne przy czwartej parze filarów. W kościele znajduje się gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z II poł. XIV w. W ścianie północnej kościoła znajduje się kamienna tablica z herbem biskupa Szembeka z datą 1739. Z obrazów w kościele na uwagę zasługuje portret Ignacego Krasickiego oraz dziewięć obrazów Apostołów. Ozdobą obejścia kościelnego są rzeźby postaci (naturalnej wielkości) dwunastu Apostołów ustawione na otaczającym kościół murze.

Brama Lidzbarska

Brama Lidzbarska jest jedyną zachowaną bramą z niegdyś istniejących trzech bram miejskich w Bisztynku. Wybudowana została w latach 1481-1547. Brama ta ok. 1780 została obniżona i przebudowana w stylu barokowym. późnobarokowe szczyty są najprawdopodobniej projektu Ernesta Mazura.

Inne zabytki

* kościół cmentarny pw. św. Michała z lat 1618-1632, z dobudowaną wieżą i zakrystią w 1892 r.
* plebania pseudogotycka z końca XIX w.
* kościół poewangelicki z II poł. XIX w. w odbudowie po zniszczeniach w 1945.
* kamieniczki z XIX i XX w.