Bodzentyn

[Artur Rogóż]

Bodzentyn powstał w 1355 na gruntach Tarczka, który w XII i XIII wieku był ośrodkiem posiadłości biskupich. Przywilej na założenie miasta na prawie magdeburskim biskup Bodzanta otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego. Miasto stało się ośrodkiem klucza majątkowego biskupów krakowskich[3].
Ruiny zamku

W 1365 biskup Florian z Mokrska wzniósł tu zamek oraz otoczył miasto obronnymi murami[3]. W 1380 Jan Radlica ufundował w Bodzentynie kościół pod wezwaniem św. Krzyża. W 1410 zatrzymał się tu król Władysław Jagiełło, wyprawiający się na Krzyżaków. Król przyjechał tutaj 19 czerwca z Łysej Góry i przez dwa dni przebywał na dworze biskupim, przyjmując posłów od książąt pomorskich[4]. Niedługo później miasto zniszczył pożar. Z tego powodu w 1413 biskup Wojciech Jastrzębiec wyjednał od Jagiełły nowy przywilej, w którym król potwierdził prawo magdeburskie[4].

W 1412 Piotr Wysz rozszerzył posiadłości Bodzentyna o kilkanaście łanów[3]. W tym samym czasie sąsiedni Tarczek, który utracił na rzecz Bodzentyna znaczną część obszaru, został zdegradowany do rzędu wsi[5]. Biskup Wysz nadał Bodzyntynowi prawo wyrębu drzewa i wypasu bydła, wyłączność na handel solą i mięsem, a także monopol na wyrób trunków w promieniu jednej mili. Biskup ustanowił w Bodzentynie targ oraz dwa jarmarki[3].
XV-XVII wiek [edytuj]

Przywileje królewskie z 1468 i 1698 spowodowały zwiększenie liczby jarmarków do sześciu. W latach 1533 i 1575 Bodzentyn otrzymał przywileje zwalniające z opłat wjazdowych i przejazdowych. Został zwolniony m.in. od cła solnego w Wiślicy. W latach: 1430, 1510, 1548, 1601 i 1637 powstały cechy szewców, prasołów, kowali, krawców, sukienników i rzeźników. Przedstawiciele mniej licznych rzemiosł zostali zrzeszeni w cechu kowali[3]. W 1645 miasto miało 14 kowali, 5 ślusarzy oraz znaczną liczbę rzemieślników usługowych innych profesji[3].
Kościół parafialny

W 1450 Zbigniew Oleśnicki ufundował w Bodzentynie gotycką kolegiatę[3]. W drugiej połowie XVI wieku zamek w Bodzentynie został przebudowany na pałacową rezydencję. W tym samym czasie powstał drugi rynek. Miasto otrzymało też wodociąg oraz łaźnię, wybudowane staraniem burmistrza Jana Kołka[3].

W Bodzentynie mieszkał i zmarł w 1577 sekretarz królewski, biskup i uczony Franciszek Krasiński. Tu również 17 marca 1642 zakończył życie kanclerz wielki koronny Jakub Zadzik[4].

Od 1640 Bodzentyn wysyłał jednego kandydata na studia bakalarskie do Akademii Krakowskiej. Po zdobyciu wykształcenia był on zatrudniany w miejscowej szkole[3]. W 1670 w Bodzentynie wzniesiono obszerny ratusz z wysoką wieżą i zegarem. Fundatorem okazałej budowli był biskup Andrzej Trzebicki[4]. Od 1692 miasto posiadało fundację Jana Łuczkiewicza wspierającą rzemiosło, nauczycieli i uczniów. W czasie reformacji znajdowała się tu siedziba sądu biskupiego, który zajmował się sprawami odstępstw od wiary katolickiej[3].

W czasie potopu szwedzkiego miasto nie poniosło większych szkód. Wkrótce później zostało jednak dotknięte przez klęski żywiołowe, które spowodowały zmniejszenie się liczby mieszkańców[3]. W latach 1662-1663 Bodzentyn miał 134 domy i ok. 850 mieszkańców. W 1674 był zamieszkiwany już tylko przez ok. 540 osób[3].
XVIII-XIX wiek

W XVIII i XIX w. Bodzentyn stał się lokalnym ośrodkiem przemysłowym. Działały tutaj kuźnice, a także fabryka luster i porcelany[6]. W mieście funkcjonowały fabryki sukienne i rzeźbiarskie oraz cegielnie[4]. Fabryki żelaza urządzał w okolicy biskup Felicjan Szaniawski znacznie podnosząc dochody miasta[4].

Ostatnim z biskupów krakowskich, który mieszkał w Bodzentynie był Kajetan Sołtyk. W 1797, na mocy konwencji rozbiorowej, miasto przeszło na własność rządu[4]. W 1832 rozebrano ratusz, a w 1836 część murów miejskich z Bramą Opatowską[4]. Wg spisu z 1827 w Bodzentynie były 203 domy i 1050 mieszkańców[4]. W 1833 urodził się tu malarz Józef Szermentowski[6].

Miasto wyróżniło się czynnym udziałem mieszkańców w powstaniu styczniowym[3]. W noc wybuchu powstania, Bodzentyn został zaatakowany przez powstańców, pod dowództwem braci Dawidowiczów. Oddział złożony był z pracowników zakładów suchedniowskich. Bitwa pozostała nierozstrzygnięta, a zarówno powstańcy jak i rosyjski garnizon, opuścili miasto. 23 stycznia 1864, w pierwszą rocznicę bitwy, odbyła się tu defilada oddziałów powstańczych, którą odebrał generał Józef Hauke-Bosak. Generał odczytał rozkaz Romualda Traugutta i podziękował podkomendnym za ich postawę w bitwach pod Iłżą i pod Cisowem[6]. W roku 1868 miasto zamieszkiwało 1469 mieszkańców, w tym 428 Żydów[7]. Dwa lata później w efekcie reformy administracyjnej Bodzentyn utracił prawa miejskie i stał się osadą[3]. Zdecydowana większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem. W niewielkim stopniu rozwinęło się rzemiosło. Handel pozostawał w całości w rękach ludności żydowskiej.
Wiek XX

Początek XX wieku przyniósł ze sobą dalszy wzrost ludności. W 1909 Bodzentyn liczył już 3316 stałych mieszkańców, z czego 1474 Żydów, 9 prawosławnych i 6 protestantów[7]. 20 czerwca 1917 r. drewnianą w większości zabudowę miejscowości strawił pożar. Uszkodzeniu uległ dach kościoła parafialnego. Doszczętnie spłonęła synagoga przy ulicy Bożniczej.

Według pierwszego międzywojennego spisu z 1921 osada liczyła 3570 mieszkańców[3], a w przededniu wojny 3853 osób[3].

W okresie II wojna światowej Bodzentyn był silnym ośrodkiem ruchu partyzanckiego w Górach Świętokrzyskich, wielu jego mieszkańców wstąpiło do leśnych oddziałów. Walczyli m.in. pod dowództwem Jana Piwnika „Ponurego”. Na odległym od miasta o kilka kilometrów Wykusie, znajdowała się duża leśna baza żołnierzy AK. Dlatego też 1 czerwca 1943 r., w ramach represji i w odwecie za działalność partyzancką bodzentynian Niemcy przeprowadzili w mieście pacyfikację. Ich silny oddział, stacjonujący w Świętej Katarzynie o świcie okrążył miasto i dokonał rewizji wszystkich domostw i obejść. Niemal wszystkich mieszkańców, z wyjątkiem drobnych dzieci, spędzono na rynek. Tutaj kolejno sprawdzano ich tożsamość i korzystając z informacji szpicli dokonywano egzekucji wybranych osób z użyciem amunicji dum-dum. Tego dnia zginęło w mieście łącznie 39 osób. Wszyscy pochowani zostali we wspólnej mogile i dopiero po wojnie dokonano ekshumacji i indywidualnych pochówków ofiar na cmentarzu parafialnym[8].

Podczas okupacji niemieckiej utworzono tu getto dla Żydów z okolicznych miasteczek. We wrześniu 1942 jego 700 mieszkańców (w tym Dawid Rubinowicz) zostało popędzonych do stacji kolejowej w Suchedniowie, a stamtąd wywiezionych do obozu zagłady w Treblince.

W 1946 Bodzentyn zamieszkiwało już tylko 2100 mieszkańców[3]. Po wojnie powstała winiarnia, przetwórnia owoców, zakłady mleczarskie i cegielnia, a także spółdzielnie szewców oraz tkacka. W 1960 Bodzentyn miał 2970 mieszkańców[3]. 50% ludności nadal utrzymywało się w tym czasie z rolnictwa[3].

W 1994 Bodzentyn odzyskał utracone prawa miejskie[9].
Kalendarium

* 1355 założenie miasta przez biskupa krakowskiego Bodzantę,
* XVI-XVIII w. ośrodek handlu i rzemiosła,
* 1795 miasto znajduje się w zaborze austriackim,
* 1809 miasto znajduje się w Księstwie Warszawskim,
* 1815 miasto znajduje się w Królestwie Polskim,
* 1863 bitwa powstania styczniowego,
* 1870 odebranie praw miejskich,
* 1939-1945 okupacja niemiecka, getto
* 1994 powtórne nadanie praw miejskich

Nazwa

W XIV wieku miasto nosiło nazwę Bodzęcin, od imienia założyciela, biskupa Bodzęty (Bodzanty). Współczesna nazwa utrwaliła się na skutek pisowni dokumentów łacińskich (Bodzentin w 1439)[10]. W gwarze ludowej utrzymuje się nazwa Bozecin[10]. Pod koniec XIX wieku w użyciu były wariantywne formy: Bożęcin i Borzęcin[11]
Zabytki

* Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława Biskupa, gotycki z lat 1440-1452 z ołtarzem z 1 poł. XVI w.
* Ruiny zamku wzniesionego w XIV w. przez Floriana z Mokrska i przebudowanego w XIV w.
* Kościół św. Ducha z XVII w. Murowana budowla powstała na miejscu drewnianej świątyni z XV w. Do jej południowej ściany przylegał budynek szpitala. Kościół uległ zniszczeniu w czasie pożaru w 1917[6]. Kościół został odbudowany i 23.05.2010 r. odbyło się poświęcenie świątyni[12]. Przy ruinach rosną lipy – pomniki przyrody[6].
* zagroda Czernikiewiczów z 1809 – oddział Muzeum Wsi Kieleckiej ze zbiorami etnograficznymi,
* Układ architektoniczny, typowy dla średniowiecznych miast, o regularnym planie z dwoma rynkami i pozostałościami dawnych obwarowań miejskich z XIV wieku[13].
* kamienice i domy tzw. z przejezdnymi sieniami z XVIII i XIX w.,
* Cmentarz parafialny z symboliczną mogiłą powstańców styczniowych, ufundowaną w 1917 przez gminę oraz Koło Macierzy Szkolnej. Na cmentarzu znajduje się także zbiorowa mogiła i pomnik 39 osób rozstrzelanych 1 czerwca 1943[6].
* ruiny murów obronnych
* cmentarz wojenny z I wojny światowej,
* cmentarz żydowski,
* ośrodek sztuki ludowej (tkactwo)