Historia Polskiej prowincji kościelnej, metropolii w Gnieźnie ,jest pod wieloma względami prostsza niż historia państwa. Ustanowiona w 1000roku trwała nieprzerwanie przez cały okres średniowiecza. Chrzest Mieszka I w X wieku nie doprowadził bezposrednio do utworzenia żadnej formalnej hierarchii kościelnej. Istniało bowiem tylko jedno biskupstwo misyjne w Poznaniu , z biskupem Jordanem. W 991r. W akcie dagome iudex przechowywanym w archiwach papieskich , Mieszko I prosił ,aby jego królestwo zostało powierzone bezpośredniej opiece papieża zapewne po to, aby uniknąć ściślejszego patronatu któregoś z religijnych sąsiadów ale także Własna metropolia dawała pełną samodzielność Kościołowi w kraju, i była też potrzebna do starań o koronę królewską .
. W 5 lat później jego następcy przysłano misję z Rzymu ,na czele której stał Wojciech był on pełnym poświęcenia misjonarzem i po krótkim pobycie wśród Polan wyruszył z Gdańska do kraju pogańskich Prusów z misją chrystianizacji. Tam został w 997r. Haniebnie zamordowany .Jego ciało Polanie wykupili na wagę złota i pochowali przed ołtarzem w Gnieźnie . Wojciech został pośpiesznie kanonizowany i jako patron św. Wojciech stał się przedmiotem powszechnego w Polsce kultu .Był to odpowiedni moment na podjecie działania.
W tym samym roku papież ponaglał Ottona III do podjęcia pielgrzymki do Gniezna i utworzenia tam metropolii. Otton III przywiózł do Gniezna swego nowego nominata na arcybiskupstwo (w teczce) a był nim jak wiemy brat męczennika , Radzim (Gaudenty) ,natomiat prawdopododnie kandydatem Chrobrego na nowe arcybiskupstwo był Unger ,który zaprotestował przeciwko nowemu podziałowi kościelnemu w Kraju ,podlegającemu pod względem kościelnym dotychczas tylko jemu. Z obszernego biskupstwa polskiego Ungera utworzono kilka mniejszych. Uger zgody na utworzenie arcybiskupstwa i związane z tym okrojenie obszaru jego dotychczasowej jurysdykcji odmówił ,mimo to Arcybiskupstwo w 1000 roku powstało , aby zapewnić Ungerowi nadal episkopalne stanowisko wykrojono dla Ungera z obszaru jego dotychczasowej Jurysdykcji zachodnią część, z Poznaniem i tamtejszym dotąd jedynym kościołem Katedralnym jako stolicą, i postanowiono ,że nie będzie on podlegał Radzimowi tzn. Biskupstwo Poznańskie przynajmiej tak długo ,jak długo Unger będzie jego pasterzem nie będzie wchodziło w skład Polskiej(gnieźnieńskiej) prowincji kościelnej (metropolii) .
Bogatszą ,płn. Wschodnią część Wielkopolski zajmowała od tąd archidiecezja Gnieźnieńska ,do której zostały przyłączone biskupstwa w Kołobrzegu (dla pomorza)
,Krakowie (dla małopolski) i Wrocławiu (dla sląska)
W nauce przyjmuje się najszczeście że wspomniane trzy biskupstwa na pertynencjach państwa Chrobrego zostały utworzone właśnie w marcu 1000 roku wraz z archidiecezją Gnieźnieńską i diecezją Poznańską. Należy jednak pamiętać iż nie jest to jedyna interpretacja Thietmar stwierdził tylko ,że Otton III podporządkował Radzimowi kołobrzeskiego Reinberna ,Krakowskiego Poppona I wrocławskiego Jana , Czyżby biskupstwa te istaniały wcześniej? Pewne ale niezbyt przekonywujące poszlaki mogłyby ewentualnie przemawiać za Krakowem. Z Postacia Ungera łączy się kontrowersyjna kwestia rzekomej zależności wczesnego koscioła w Polsce lub jakiejś jego częśći ,od metropolii magdeburskiej.
Można jednak stwierdzić ,ze kościół polski nie zależnie od tego czy od 996r. Lub od przybycia pierwszego biskupa Jordana do Polski był kościołem misyjnym czy tworzył jedną ,polską diecezję (poznańska) .W poznaniu bowiem według wszelkiego prawdopodobieństwa znajdował się jedyny do 1000r w Polsce kościół Katedralny, w Oczywiście rezydujący w Poznaniu biskup mial władzę na terytorium całego Państwa bądź przynajmiej jego gnieźnieńskiego rdzenia ,dlatego Unger mógł witać Ottona III jako biskup także tego miasta .W żąden sposób nie podlegał on Magdeburgowi . Nie znaczy to ,ze arcybiskup nadłabskiej metropolii nie marzył o rozszeżeniu granic swego arcybiskupstwa na wschód od Odry,czemu sprzyjała enigmatyczność i niejasność określenia wschodniej granicy metropolii przy jej zakładaniu w 968r. Należy jednak pamietać ,że w 983r. Metropolia utraciła nawet północne I środkowe Połabie. Gyzyler prawdopodobnie musiał sie zgodzić w roku 1000 na utworzenie metropolii Gnieźnieńskiej a jego interesy foralnie rzecz biorą nie doznały uszczerbku . Ungerowi przyznano nowo powstała diecezję Poznańską wraz z dotychczasowym kościołem katedranym.
Autorem następnej koncepcji o okolicznościach powstania archidiecezji Gnieźnieńskiej jest Johannes Fried usiłuje on wykazać ,że koscielno-organizacyjne wyjaśnienie Gniezna nastąpiło jak gdyby przypadkowo twierdzi ze pierwotnym zamiarem Ottona III i Sylwestra II a nawet samego Radzima było stworzenie metropolii dla Zachodniej Słowiańszczyzny w Pradze Czeskiej ,jednak założona ostatecznie w Gnieźnie metropolia okazała sie początkowo tworem nietrwałym i rychło zamarła. Nie w Gnieźnie lecz w Pradze stolicy męczninka-biskupa Wojciecha miał objać rządy arcybiskup św. Wojciecha jak go przpominamy okreśłono na synodzie rzymskim z grudnia 999r. Owa hipoteza może powołać się na pewien przekaz źródłowy ,który jest jednak przez większość uczonych kwestionowany.
Także w 11 wiecznej interpolacji do kroniki z akwitańskiego autora Ademara można wyczytać ,że Gaudenty na proźbę Wojciecha został mianowany przez Ottona III ,arcybiskupem Pragi. Ponieważ o Pradze jako o stolicy arcybiskupiej Radzima nic nie wspomina Thietmar a także późniejsze źródła Galla Anonima I Kosmasa z Pragi. Roczniki polskie i Czeskie najczęsciej uważano I waża sie nadal ,że rocznikarz hildesheimski dopuścił się grubszych przeinaczeń,
zdaniem Frieda jak już wyżej powiedzieliśmy Praga miałabyć siedzibą Radzima i to prawdopodobnie tą wiadomość przekazał Otton III , Bolesławowi w drodze do Gniezna jednak w blizej niewyjaśnionych okolicznościach Bolesławowi udało się doprowadzić do zmiany owej decyzji , niewiadomo jednak co zaważyło nad podjetą decyzją przez Ottona III czy przeżycie jakie doznał u grobuś św.Wojciecha czy też raczej wzgledy natury politycznej wiadomo jednak ,że Chrobry był dla Ottona III znacznie ważniejszym partnerem niż słaby czeski Bolesław III .Polański władca kolejny raz wykazał ,że jest monarchą wielkiego formatu.Zdaniem Frieda żadna ze stron nie była usatysfakcjonowana Bolesław musiał jednak zgodzić sie bardzo niechętnie na objęcie godności arcybiskupich przez przywiezionego kandydata , stąd wzieły się według uczonego lodowate stosunki pomiędzy monarchą a pierwszym metropolitą.
1. J. Fried, Otton III i Bolesław Chrobry. Miniatura dedykacyjna z Ewangeliarza z Akwizgramu, zjazd gnieźnieński a królestwa polskie i węgierskie. Analiza ikonograficzna i wnioski historyczne, Warszawa 2000;
2. T. Wasilewski, Czescy sufragani Bolesława Chrobrego a zagadnienie jego drugiej metropolii kościelnej, [ w: ] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, pod red. S. Kuczyńskiego, t. 5, Warszawa 1992;
3. G. Labuda, Święty Wojciech. Biskup – męczennik, patron Polski, Czech i Węgier, Wrocław 2000;
4. G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, t. 2, Poznań 1988.
