1. Przyczyny reformacji w Polsce.
Podobnie jak to miało miejsce w innych krajach europejskich, jedną z głównych przyczyn wybuchu reformacji w Polsce była niechęć do kościoła katolickiego i do panujących wewnątrz niego stosunków. Wśród duchowieństwa powszechne było lekceważenie obowiązków, upadek dyscypliny i rozpustne życie. Liczne przywileje kleru, m.in. zwolnienie z większości podatków, były przyczyną niechęci ze strony szlachty. Dlatego też reformacja w Polsce przybrała charakter walki społeczno-ekonomicznej z duchowieństwem, której celem była likwidacja posiadanych przez nie uprawnień.
Źródeł reformacji można się doszukiwać we wcześniejszych ruchach o charakterze heretyckim, ze szczególnym uwzględnieniem czeskiego husytyzmu. Jan Hus i jego poglądy znalazły wielu zwolenników w Polsce. W latach 1546-1551 czescy husyci (tzw. Bracia czescy), szukali schronienia na terenie Wielkopolski.
2. Rozwój reformacji.
Najwcześniej idee propagowane przez Marcina Lutra poparło mieszczaństwo zachodniej i południowo-zachodniej Polski (Śląsk, Wielkopolska, Pomorze), ze względu na bliskie kontakty z Niemcami. Jednym z głównych ośrodków oddziaływania protestantyzmu na polskie ziemie był Wrocław (już w 1521 r. otworzył bramy miasta dla luteranizmu). Na terenie północnej Polski i Litwy – Prusy Książęce, za panowania Albrechta Hohenzollerna, stały się centralą propagandy protestanckiej. Na uniwersytecie w Królewcu, kształcili się masowo polscy luteranie. Tutaj też wydano pierwszą Biblię w języku polskim. W 1561 r., po sekularyzacji Kurlandii, także i ten obszar został objęty wpływami religii luterańskiej. Bez większych przeszkód nowe wyznanie zdobyło wpływy na Pomorzu Zachodnim (zatwierdzone w 1534 r.). Tylko na terenie Śląska doszło do trwałego podziału tutejszej ludności na katolików i protestantów. Głównie za sprawą Habsburgów, którzy byli wrogami reformacji.
Pierwszy edykt, zakazujący głoszenia nauki Marcina Lutra, wydał w 1520 r. Zygmunt Stary. Na jego mocy Kościół uzyskał także prawo do cenzury książek. Kolejne edykty zostały wydane w latach czterdziestych XVI wieku (m.in. w 1543 r.), jednak groźby i represje w stosunku do protestantów powoli zaczęły słabnąć. Ostatecznie śmierć Zygmunta Starego ułatwiła rozprzestrzenienie się reformacji w Polsce. Jego następca – Zygmunt August, był już bardziej tolerancyjnie nastawiony do religijnych „nowinek” (co prawda w 1550 r. został wydany królewski edykt nakazujący szlachcie porzucenie herezji, ale pozostał on martwą literą).
Luteranizm znalazł zwolenników głównie wśród mieszczaństwa północnej i zachodniej Polski. Inaczej przedstawiała się sprawa kalwinizmu. Tendencje demokratyczne oraz decentralistyczne założenia, które reprezentował kalwinizm, sprawiły że poparła go głównie szlachta i część magnaterii. Miał się stać (według polskiej szlachty) czynnikiem, który połączyłby opozycję w walce z absolutystycznymi tendencjami reprezentowanymi przez monarchę.
Kalwinizm znalazł poparcie wśród szlachty małopolskiej i litewskiej. W 1552 r. wystąpiła ona z projektem stworzenia polskiego Kościoła narodowego. Miał on zjednoczyć wszystkie wyznania (także prawosławie). Korzystając z wzorów angielskich, zamierzano utrzymać hierarchię kościelną i większość obrzędów. Głową Kościoła miał zostać monarcha, a najwyższą władzą sobór narodowy. Na sejmie w 1555 roku wystąpiono z propozycją zwołania soboru narodowego. Znalazła ona akceptację Zygmunta Augusta, ale sprzeciwiła się temu Stolica Apostolska. Nie wyraziła zgody m.in. na zniesienie celibatu, udzielanie komunii pod dwiema postaciami i na liturgię w języku polskim. Po tym niepowodzeniu do pomysłu powołania Kościoła narodowego już nie powrócono.
Część zwolenników wyznania kalwińskiego domagała się radykalizacji religii. Wkrótce też na tym tle doszło do rozłamu (1562 r.). W jego wyniku powstają: zbór większy (kalwiński) i zbór mniejszy (ariański). Przyczyną stały się spory doktrynalne (m.in. krytyce został poddany dogmat o istnieniu Trójcy Świętej), ale także konflikty społeczne, którym początek dało przybycie do Polski włoskich antytrynitarzy. Ich poglądy były podstawą ideologii społecznej arian (braci polskich).
Arianie głosili zasadę, że wszyscy ludzie są braćmi, dlatego też nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy. Konsekwencją takiego stanowiska było np. odmawianie służby wojskowej czy zwalnianie chłopów z poddaństwa. Bracia polscy występowali przeciwko własności prywatnej i różnicom stanowym. Ich radykalizm społeczny był powodem niechęci jaką ich darzono. A odbiciem takiego stosunku była ugoda sandomierska zawarta w 1570 r., na którą arian nie zaproszono. W wyniku tego porozumienia doszło do kompromisu i do współpracy miedzy katolikami i protestantami (z wyłączeniem oczywiście braci polskich).
Trzy lata później szlachta zawiązała konfederację warszawską (1573 r.). Gwarantowała ona wieczny pokój między różniącymi się w wierze. Od tej pory wszystkie spory miały być rozwiązywane na drodze pokojowej. Szlachta uzyskała swobodę wyznawania religii protestanckiej. Postanowienia konfederacji warszawskiej były zaprzysięgane przez każdego nowo wybranego króla. Mimo że konfederacja nie zapobiegła kontrreformacji, zapewniła w Rzeczypospolitej tolerancję wobec innych wyznań, rzadko spotykaną w ówczesnej Europie.
Reformacja bardzo korzystnie wpłynęła na polską kulturę. Przyczyniła się m.in. do rozwoju piśmiennictwa. Wzrosła liczba drukarń i utworów wydawanych w języku polskim. Idee reformacji propagowali znani poeci barokowi: Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie, Wacław Potocki (zwolennicy arian), Mikołaj Rej (kalwinista), ale także i wybitny polityczny pisarz tego okresu – Andrzej Frycz Modrzewski. Najbardziej znanym działaczem okresu reformacji był Jan Łaski, autor programu zjednoczenia kościołów protestanckich w Polsce.
Rozwijało się szkolnictwo. Powstały liczne szkoły średnie, dla których wzorem były gimnazja zachodniej Europy. W 1551 r. zostało utworzone gimnazjum w Pińczowie (początkowo kalwińskie, później ariańskie). Następne to: gimnazjum w Gdańsku (1558 r.), w Toruniu (1568 r.) oraz w Łańcucie i Lewartowie. Ważne miejsce zajmowała szkoła w Lesznie, prowadzona przez braci czeskich. Związany z nią był wybitny czeski pedagog, filozof i myśliciel – Jan Amos Komeński. Uznaniem cieszyła się też Akademia Rakowska. Pisma autorstwa braci polskich – S. Przypkowskiego, J. Szlichtynga (Schlichting) i A. Wiszowatego, wpłynęły na pojawienie się w Europie Zachodniej w kolejnym stuleciu, wczesnooświeceniowych idei.
Reformacja w Polsce
-
Warka
- Posty: 1570
- https://www.artistsworkshop.eu/meble-kuchenne-na-wymiar-warszawa-gdzie-zamowic/
- Rejestracja: 16 paź 2010, 03:38
Re: Reformacja w Polsce
Reformacja w Polsce, później w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była ruchem religijnym i społecznym, postulującym zmiany w polskim Kościele. Istniała od lat 20. XVI w. do połowy XVII w., kiedy ostatecznie zwyciężyła kontrreformacja. Reformację w Polsce, później w RON cechował dynamiczny rozwój od XVI do XVII w., a następnie równie szybki upadek, aż do całkowitej marginalizacji i utraty znaczenia w początkach XVIII w.
Reformacja w Polsce, potem w RON od początku ograniczyła się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach północnej i zachodniej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Nigdy nie miała większego wpływu na ludność wiejską. Wyjątkiem byli tylko mieszkańcy zachodniego pogranicza. W Polsce prawie nie było możnych protektorów, wspierających ten ruch. Sytuacja Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce i w RON nigdy nie była poważnie zagrożona rozwojem reformacji.
W Polsce (później w RON) pojawiły się trzy kolejne nurty reformacji: pierwszy był luteranizm, kolejny – kalwinizm, a ostatni – tzw. arianizm, czyli ruch braci polskich. Reformacja wniosła znaczący wkład w rozwój języka polskiego, kultury i literatury, przyczyniła się do ożywienia nauki i oświaty przez rozwój edukacji i wydawnictw. Jej działaczami było wielu wybitnych pisarzy, teologów i naukowców.
Historia
W XVI wieku Polska (później RON) nie była państwem jednolitym etnicznie i religijnie, jednak Kościół rzymskokatolicki miał tu ogromne wpływy. Polska (od 1569 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów) była krajem tolerancyjnym. Ta tolerancja wynikała z sytuacji Polski, a później RON jako kraju wielowyznaniowego i wielokulturowego, gdzie od wieków zamieszkiwali m.in. Żydzi i ludność prawosławna. Inną przyczyną była słaba władza królewska i mocna pozycja szlachty w systemie monarchii elekcyjnej. Nawet królowie, wyjątkowo silnie związani z interesami katolicyzmu, tacy jak Jan Kazimierz (jezuita i kardynał), nie mogli wprowadzić masowych represji przeciwko innowiercom.
Jako pierwszy pojawił się luteranizm – mniej więcej w latach dwudziestych XVI w., który zyskał zwolenników głównie wśród niemieckiej ludności miast Prus Królewskich, Wielkopolski i Śląska. Duże i znaczące ośrodki gospodarcze, jak chociażby Gdańsk, Toruń czy Elbląg, uzyskały od króla Polski Zygmunta II Augusta rozszerzenie przyznanej im wcześniej autonomii również i na sprawy wyznaniowe. W latach późniejszych kalwinizm stawał się coraz popularniejszy wśród polskiej szlachty.
Jan Łaski – założyciel polskiego Kościoła ewangelicko-reformowanegoZa ruchem reformacyjnym (także w jego luterańskiej odmianie) opowiedziała się zaledwie szósta część tego stanu. Była to jednak elita szlachecka, kształcona na obcych uniwersytetach i przodująca w walce o egzekucję dóbr i egzekucję praw – ruchu wymierzonego zarówno w magnaterię świecką, jak i duchowną. Elita szlachecka domagała się udziału księży w podatkach na rzecz obrony państwa, zniesienia sądownictwa duchownego nad świeckimi, likwidacji dziesięcin. Sukcesy ruchów reformacyjnych w Polsce zbiegły się z rozwojem przywilejów szlachty, do których zaczęto zaliczać także prawo wyznawania przez nią dowolnie obranej religii. Ostateczną jego akceptację uzyskano w akcie konfederacji warszawskiej w roku 1573 roku.
Usiłowania zmierzające do pozyskania wiernych przyczyniły się do rozwoju piśmiennictwa polskiego. Najwcześniejszym ośrodkiem wydawniczym był Królewiec w Prusach Książęcych. Tutaj ukazał się w 1530 r. przetłumaczony na język polski katechizm Lutra, w dwa lata później jego Katechizm większy, a w latach 1561–1562 dokonano tłumaczenia na polski niektórych pism Lutra. Tylko w XVI wieku wydano 16 różnych katechizmów w języku polskim. Oprócz katechizmów drukowano Pieśni duchowne i pobożne, które wydawano kilka razy od 1547 r. Wydany w 1578 r. Kancjonał (łac. cantio. cantinom "śpiew, pieśń", kancjonał zbiór śpiewów relig.) autorstwa Piotra Artomiusa doczekał się do 1728 r. 12 wydań. Innym rodzajem wydawniczym były Postylle (postylla dawn. (zbiór) komentarz(y) do Biblii, Ewangelii, objaśnienie perykopy), wydawane od 1557 r. Poważnym osiągnięciem protestantów było wydanie Biblii brzeskiej w 1563 r.
Pod osłoną szlacheckich protektorów powstawały protestanckie szkoły, zbory i drukarnie. W 1554 r. odbył się w Słomnikach pierwszy synod Kościoła kalwińskiego. Niemniej środowisko protestanckie nie zostało zjednoczone, podobnie jak miało to miejsce w krajach Europy Zachodniej. Spośród innych odłamów protestantyzmu w Polsce pojawili się anabaptyści – zwani ówcześnie menonitami, a po 1548 roku w Wielkopolsce zaczęli osiadać wypędzeni z ojczyzny bracia czescy.
Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło w latach 1562–1565 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii włoskich antytrynitarzy, głównie Fausta Socyna, powstał Kościół braci polskich (przez przeciwników zwani arianami), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Wykluczenie polskich antytrynitarzy z sandomierskiej zgody zawartej w 1570 roku, uchwalonej przez kalwinistów oraz braci czeskich, a naśladowanej w innych krajach protestanckiej Europy, osłabiło pozycję polskiej reformacji oraz podkopało szanse stworzenia Kościoła narodowego. Protestantyzm spotkał się z całkowitą niemal obojętnością wśród ludności wiejskiej, zyskał zaś zwolenników w takich miastach Polski jak Kraków, czy Poznań.
Na przełomie XVI i XVII w. doszło w nich jednak do stopniowej likwidacji zborów różnowierców; towarzyszyły temu napady na sklepy, mieszkania, a nawet pogromy ludzi wyznających odmienne religie. Pogromy wyznaniowe, dokonywane z aprobatą i z inicjatywy kleru katolickiego, przebiegały przy całkowitej niemal bierności władz świeckich. Do takiego pogromu doszło 10 lipca 1591 roku w Wilnie, gdzie motłoch katolicki spalił kościół, dom, przytułek i szkołę ewangelików reformowanych. W tymże Wilnie w 1639 roku doszło do kolejnych zamieszek na tle religijnym. Ich ofiarą ponownie padli kalwini, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia miasta, a ich zbór na ulicy Świętomichalskiej został zburzony.
Zawirowania i prześladowania religijne w RON wynikły m.in. z nieuchwalenia przez sejm, w którym przeważać zaczęli katolicy, przepisów wykonawczych do postanowień konfederacji warszawskiej, a jej najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem był Zygmunt III Waza, pozostający pod silnym wpływem jezuitów, z Piotrem Skargą na czele. Dopiero po potopie szwedzkim, gdy Rzeczpospolita z trudnością uniknęła podziału między niekatolickich sąsiadów, Kościołowi udało się prawnie i faktycznie przekreślić postanowienia konfederacji warszawskiej. W 1658 r. sejm skazał braci polskich na banicję – ci uciekli głównie do Holandii, gdzie znajduje się ich słynna Bibliotheca Fratrum Polonorum, a w 1668 r. zabronił, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu.
Wpływy reformacji
Powstałe po 1517 r. prądy protestantyzmu (przede wszystkim luteranizm i kalwinizm), na gruncie polskim najwcześniej zyskały zwolenników w miastach Prus Królewskich. Zamieszkujące je mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, powiązane siecią wielorakich powiązań ze swoimi zachodnimi kontrahentami stosunkowo szybko przyjmowało naukę Marcina Lutra. W Gdańsku w 1525 r. wybuchł antykatolicki tumult luterańskiego pospólstwa i plebsu, stłumiony dopiero w wyniku zbrojnej interwencji Zygmunta I Starego. W 1525 r. przestało istnieć państwo zakonu krzyżackiego w Prusach, którego władca Albrecht Hohenzollern przyjął wyznanie luterańskie i stał się świeckim lennikiem Korony Królestwa Polskiego.
Reformacja, mimo nasilenia niepokojów społecznych w Rzeczypospolitej, nie skutkowała osłabieniem państwa. Wręcz przeciwnie, mocarstwowa Rzeczpospolita Jagiellonów nie obawiała się wpływów protestantyzmu i życzliwie przyjmowała cudzoziemców-innowierców. Osłabienie Rzeczypospolitej nastąpiło dopiero w połowie XVII w., gdy reformacja przestała być liczącym się nurtem w życiu kraju. Nasilenie kontrreformacji i wrogości wobec "herezji" wiązało się w Rzeczypospolitej z rosnącym zagrożeniem państwa z zewnątrz.
Wpływy reformacji w kulturze
Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej literatury, głównie religijnej w języku polskim, co skutkowało rozwinięciem i rozpowszechnieniem języka literackiego. Powstały wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie Biblii Brzeskiej (jedno z pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy), rozwinęła się literatura polityczna i polemiczna (taką literaturę tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej Frycz Modrzewski i Szymon Budny). Protestantami było wielu pionierów polskiej literatury, m.in. ojciec literatury polskiej Mikołaj Rej.
Reformacja ożywiła ruch wydawniczy – w XVI w. działało 20 drukarni innowierczych i przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały luterańskie gimnazja w Toruniu i Gdańsku i kalwińskie w Pińczowie, a także akademie – braci czeskich w Lesznie i braci polskich w Rakowie. Te placówki oświatowe były znane z wysokiego poziomu nauczania.
Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego, kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie konkurować z literaturą protestancką. Dopiero po całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do epoki oświecenia.
Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli braci polskich, których dzieła, głównie książki o tematyce filozoficznej i społecznej (autorzy: Hieronim Moskorzowski, Faust Socyn, Andrzej Wiszowaty, Piotr Stoiński (młodszy) i inni) postulujące racjonalizm i tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje europejskie (m.in. na filozofię Johna Locke) a nawet na Stany Zjednoczone (ariański Katechizm Rakowski inspirował Konstytucję USA w kwestiach neutralności światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od Kościoła).
Współpraca protestantów i katolików na przełomie XVI i XVII w.
W 1590 r. ukazała się o skierowana przeciw jezuitom mowa, napisana prawdopodobnie przez profesorów Akademii Krakowskiej i arian. Katolicy często drukowali książki w typografiach różnowierczych. W Rakowie drukowano utwory Klonowica i B. Paprockiego, a w Lesznie Satyry K. Opalińskiego i poety S. Twardowskiego. W Lesznie za czasów J. A. Komeńskiego uczyło się wiele młodzieży katolickiej, tak jak w kolegiach jezuickich studiowała młodzież prawosławna i protestancka.
Reformacja w Polsce, potem w RON od początku ograniczyła się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach północnej i zachodniej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Nigdy nie miała większego wpływu na ludność wiejską. Wyjątkiem byli tylko mieszkańcy zachodniego pogranicza. W Polsce prawie nie było możnych protektorów, wspierających ten ruch. Sytuacja Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce i w RON nigdy nie była poważnie zagrożona rozwojem reformacji.
W Polsce (później w RON) pojawiły się trzy kolejne nurty reformacji: pierwszy był luteranizm, kolejny – kalwinizm, a ostatni – tzw. arianizm, czyli ruch braci polskich. Reformacja wniosła znaczący wkład w rozwój języka polskiego, kultury i literatury, przyczyniła się do ożywienia nauki i oświaty przez rozwój edukacji i wydawnictw. Jej działaczami było wielu wybitnych pisarzy, teologów i naukowców.
Historia
W XVI wieku Polska (później RON) nie była państwem jednolitym etnicznie i religijnie, jednak Kościół rzymskokatolicki miał tu ogromne wpływy. Polska (od 1569 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów) była krajem tolerancyjnym. Ta tolerancja wynikała z sytuacji Polski, a później RON jako kraju wielowyznaniowego i wielokulturowego, gdzie od wieków zamieszkiwali m.in. Żydzi i ludność prawosławna. Inną przyczyną była słaba władza królewska i mocna pozycja szlachty w systemie monarchii elekcyjnej. Nawet królowie, wyjątkowo silnie związani z interesami katolicyzmu, tacy jak Jan Kazimierz (jezuita i kardynał), nie mogli wprowadzić masowych represji przeciwko innowiercom.
Jako pierwszy pojawił się luteranizm – mniej więcej w latach dwudziestych XVI w., który zyskał zwolenników głównie wśród niemieckiej ludności miast Prus Królewskich, Wielkopolski i Śląska. Duże i znaczące ośrodki gospodarcze, jak chociażby Gdańsk, Toruń czy Elbląg, uzyskały od króla Polski Zygmunta II Augusta rozszerzenie przyznanej im wcześniej autonomii również i na sprawy wyznaniowe. W latach późniejszych kalwinizm stawał się coraz popularniejszy wśród polskiej szlachty.
Jan Łaski – założyciel polskiego Kościoła ewangelicko-reformowanegoZa ruchem reformacyjnym (także w jego luterańskiej odmianie) opowiedziała się zaledwie szósta część tego stanu. Była to jednak elita szlachecka, kształcona na obcych uniwersytetach i przodująca w walce o egzekucję dóbr i egzekucję praw – ruchu wymierzonego zarówno w magnaterię świecką, jak i duchowną. Elita szlachecka domagała się udziału księży w podatkach na rzecz obrony państwa, zniesienia sądownictwa duchownego nad świeckimi, likwidacji dziesięcin. Sukcesy ruchów reformacyjnych w Polsce zbiegły się z rozwojem przywilejów szlachty, do których zaczęto zaliczać także prawo wyznawania przez nią dowolnie obranej religii. Ostateczną jego akceptację uzyskano w akcie konfederacji warszawskiej w roku 1573 roku.
Usiłowania zmierzające do pozyskania wiernych przyczyniły się do rozwoju piśmiennictwa polskiego. Najwcześniejszym ośrodkiem wydawniczym był Królewiec w Prusach Książęcych. Tutaj ukazał się w 1530 r. przetłumaczony na język polski katechizm Lutra, w dwa lata później jego Katechizm większy, a w latach 1561–1562 dokonano tłumaczenia na polski niektórych pism Lutra. Tylko w XVI wieku wydano 16 różnych katechizmów w języku polskim. Oprócz katechizmów drukowano Pieśni duchowne i pobożne, które wydawano kilka razy od 1547 r. Wydany w 1578 r. Kancjonał (łac. cantio. cantinom "śpiew, pieśń", kancjonał zbiór śpiewów relig.) autorstwa Piotra Artomiusa doczekał się do 1728 r. 12 wydań. Innym rodzajem wydawniczym były Postylle (postylla dawn. (zbiór) komentarz(y) do Biblii, Ewangelii, objaśnienie perykopy), wydawane od 1557 r. Poważnym osiągnięciem protestantów było wydanie Biblii brzeskiej w 1563 r.
Pod osłoną szlacheckich protektorów powstawały protestanckie szkoły, zbory i drukarnie. W 1554 r. odbył się w Słomnikach pierwszy synod Kościoła kalwińskiego. Niemniej środowisko protestanckie nie zostało zjednoczone, podobnie jak miało to miejsce w krajach Europy Zachodniej. Spośród innych odłamów protestantyzmu w Polsce pojawili się anabaptyści – zwani ówcześnie menonitami, a po 1548 roku w Wielkopolsce zaczęli osiadać wypędzeni z ojczyzny bracia czescy.
Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło w latach 1562–1565 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii włoskich antytrynitarzy, głównie Fausta Socyna, powstał Kościół braci polskich (przez przeciwników zwani arianami), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Wykluczenie polskich antytrynitarzy z sandomierskiej zgody zawartej w 1570 roku, uchwalonej przez kalwinistów oraz braci czeskich, a naśladowanej w innych krajach protestanckiej Europy, osłabiło pozycję polskiej reformacji oraz podkopało szanse stworzenia Kościoła narodowego. Protestantyzm spotkał się z całkowitą niemal obojętnością wśród ludności wiejskiej, zyskał zaś zwolenników w takich miastach Polski jak Kraków, czy Poznań.
Na przełomie XVI i XVII w. doszło w nich jednak do stopniowej likwidacji zborów różnowierców; towarzyszyły temu napady na sklepy, mieszkania, a nawet pogromy ludzi wyznających odmienne religie. Pogromy wyznaniowe, dokonywane z aprobatą i z inicjatywy kleru katolickiego, przebiegały przy całkowitej niemal bierności władz świeckich. Do takiego pogromu doszło 10 lipca 1591 roku w Wilnie, gdzie motłoch katolicki spalił kościół, dom, przytułek i szkołę ewangelików reformowanych. W tymże Wilnie w 1639 roku doszło do kolejnych zamieszek na tle religijnym. Ich ofiarą ponownie padli kalwini, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia miasta, a ich zbór na ulicy Świętomichalskiej został zburzony.
Zawirowania i prześladowania religijne w RON wynikły m.in. z nieuchwalenia przez sejm, w którym przeważać zaczęli katolicy, przepisów wykonawczych do postanowień konfederacji warszawskiej, a jej najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem był Zygmunt III Waza, pozostający pod silnym wpływem jezuitów, z Piotrem Skargą na czele. Dopiero po potopie szwedzkim, gdy Rzeczpospolita z trudnością uniknęła podziału między niekatolickich sąsiadów, Kościołowi udało się prawnie i faktycznie przekreślić postanowienia konfederacji warszawskiej. W 1658 r. sejm skazał braci polskich na banicję – ci uciekli głównie do Holandii, gdzie znajduje się ich słynna Bibliotheca Fratrum Polonorum, a w 1668 r. zabronił, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu.
Wpływy reformacji
Powstałe po 1517 r. prądy protestantyzmu (przede wszystkim luteranizm i kalwinizm), na gruncie polskim najwcześniej zyskały zwolenników w miastach Prus Królewskich. Zamieszkujące je mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, powiązane siecią wielorakich powiązań ze swoimi zachodnimi kontrahentami stosunkowo szybko przyjmowało naukę Marcina Lutra. W Gdańsku w 1525 r. wybuchł antykatolicki tumult luterańskiego pospólstwa i plebsu, stłumiony dopiero w wyniku zbrojnej interwencji Zygmunta I Starego. W 1525 r. przestało istnieć państwo zakonu krzyżackiego w Prusach, którego władca Albrecht Hohenzollern przyjął wyznanie luterańskie i stał się świeckim lennikiem Korony Królestwa Polskiego.
Reformacja, mimo nasilenia niepokojów społecznych w Rzeczypospolitej, nie skutkowała osłabieniem państwa. Wręcz przeciwnie, mocarstwowa Rzeczpospolita Jagiellonów nie obawiała się wpływów protestantyzmu i życzliwie przyjmowała cudzoziemców-innowierców. Osłabienie Rzeczypospolitej nastąpiło dopiero w połowie XVII w., gdy reformacja przestała być liczącym się nurtem w życiu kraju. Nasilenie kontrreformacji i wrogości wobec "herezji" wiązało się w Rzeczypospolitej z rosnącym zagrożeniem państwa z zewnątrz.
Wpływy reformacji w kulturze
Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej literatury, głównie religijnej w języku polskim, co skutkowało rozwinięciem i rozpowszechnieniem języka literackiego. Powstały wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie Biblii Brzeskiej (jedno z pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy), rozwinęła się literatura polityczna i polemiczna (taką literaturę tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej Frycz Modrzewski i Szymon Budny). Protestantami było wielu pionierów polskiej literatury, m.in. ojciec literatury polskiej Mikołaj Rej.
Reformacja ożywiła ruch wydawniczy – w XVI w. działało 20 drukarni innowierczych i przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały luterańskie gimnazja w Toruniu i Gdańsku i kalwińskie w Pińczowie, a także akademie – braci czeskich w Lesznie i braci polskich w Rakowie. Te placówki oświatowe były znane z wysokiego poziomu nauczania.
Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego, kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie konkurować z literaturą protestancką. Dopiero po całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do epoki oświecenia.
Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli braci polskich, których dzieła, głównie książki o tematyce filozoficznej i społecznej (autorzy: Hieronim Moskorzowski, Faust Socyn, Andrzej Wiszowaty, Piotr Stoiński (młodszy) i inni) postulujące racjonalizm i tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje europejskie (m.in. na filozofię Johna Locke) a nawet na Stany Zjednoczone (ariański Katechizm Rakowski inspirował Konstytucję USA w kwestiach neutralności światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od Kościoła).
Współpraca protestantów i katolików na przełomie XVI i XVII w.
W 1590 r. ukazała się o skierowana przeciw jezuitom mowa, napisana prawdopodobnie przez profesorów Akademii Krakowskiej i arian. Katolicy często drukowali książki w typografiach różnowierczych. W Rakowie drukowano utwory Klonowica i B. Paprockiego, a w Lesznie Satyry K. Opalińskiego i poety S. Twardowskiego. W Lesznie za czasów J. A. Komeńskiego uczyło się wiele młodzieży katolickiej, tak jak w kolegiach jezuickich studiowała młodzież prawosławna i protestancka.
Re: Reformacja w Polsce
Reformacja - ruch religijny i społeczny w XVI wieku mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Był on reakcją na zjawiska, które miały miejsce w Kościele katolickim - w hierarchii kościelnej i w papiestwie. Podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa na początku XV wieku - ruch husycki (husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji.
W wyniku reformacji wyłoniły się nowe odłamy chrześcijaństwa:
* luteranizm - 1517, jego twórcą był Marcin Luter, zaś podstawą Pismo Święte (dozwolona własna interpretacja), dwa sakramenty (komunia, chrzest), głośne czytanie Biblii, śpiewanie psalmów, Kościół instytucją tanią, liturgia w języku narodowym, komunia pod dwiema postaciami (chleb i wino). Zanegował nieomylność papieża, sakrament spowiedzi oraz płatne odpusty (co przysporzyło mu wielu potężnych przeciwników w postaci np. Inkwizycji). Zniósł również celibat, który w Kościele Katolickim przestał być przestrzegany (większość księży prowadziła dość rozpustne życie i posiadała wielu nieślubnych potomków).
* anglikanizm - 1534, jego twórcą był Henryk VIII, na skutek buntu przeciw papieżowi, który odmówił udzielenia drugiego rozwodu. Henryk VIII rozwiązał zakony, znacjonalizował dobra kościelne, zniósł przymusowy celibat duchownych. Wprowadził liturgię w języku angielskim oraz komunię pod dwiema postaciami.
* kalwinizm - 1536, jego twórcą był Jan Kalwin, u jego podstaw leżało przekonanie, że Bóg jednych obdarza łaską konieczną do zbawienia, drugich nie (teoria predestynacji). Proste, cnotliwe życie, powodzenie w życiu doczesnym, powaga, rezygnacja z przyjemności oddalających od Boga miały zapewnić zbawienie. Gmina kalwińska miała charakter demokratyczny (seniorzy, pastorzy).
Pozycja Kościoła w państwie opierała się na potędze materialnej i duchowo -moralnej. Całe szkolnictwo (szkoły przyklasztorne -Akademia Krakowska) były do czasów reformacji w rękach duchownych katolickich. (kreowali elitę umysłową kraju)
W XV w. nastąpiło upowszechnienie szkolnictwa , co pozwoliło młodzieży mieszczańskiej i chłopskiej na kontynuowanie nauki. Włochy, Niemcy, Francja oferowały studia w duchu humanistycznym. Ukształtowanie się świeckiej elity pozwoliło na krytycyzm poziomu moralnego i umysłowego kleru. Sprzeciwiano się wysyłaniu pieniędzy do Rzymu, apelowano o niezależną politykę państwa i króla wobec papiestwa, domagano się kazań w języku narodowym. Zarówno szlachta jak i pozostałe stany społeczne odczuły konieczność opłat na rzecz Kościoła, jego ingerencji w sprawy polityki, gospodarki ( niezadowolenie budziły klątwy, duma, bogactwo hierarchii kościoła, uchylanie się od świadczeń na rzecz państwa) . Kler powszechnie lekceważył swe obowiązki, zabiegał zbyt gorliwie o pomnażanie dóbr materialnych. Nawet pod względem prawnym sytuacja kleru była wyjątkowo uprzywilejowana. Nie podlegał on służbie wojskowej, obciążały go niewielkie należności na rzecz skarbu państwa,natomiast nadal utrzymywał się wielce uciążliwy zarówno dla szlachty i chłopów obowiązek składania lub płacenia dziesięcin dla kościoła. W ręku kościoła skupione były olbrzymie dobra -sam biskup krakowski posiadał ponad 300 wsi i miasteczek.
Wybujałe przywileje były jedną z podstawowych niechęci, jaką budził kler w społeczeństwie. Wśród mieszczaństwa niezadowolenie budziła ideologia kościelna. Jej przepisy hamowały swobodę obrotów pieniężnych potępiając tzw. lichwę i pożyczanie pieniędzy na procent. Ludzie zaczęli szukać zreformowanej doktryny wiary.
Do Polski zaczęły napływać drukowane w Niemczech pisma Lutra. Wielu duchownych porzuciło celibat , inni głosili kazania w duchu luterańskim - zaprzeczali potrzebie istnienia hierarchii kościelnej (godności papieskiej ). Krytykowali nadmierne bogactwo kleru , idee życia zakonnego , sprzedawanie odpustów , sakramenty, liturgie niezrozumiałe dla ludzi prostych. Najszybciej doktrynę luterańską przyjęły środowiska niemieckie ( Prusy Królewskie , Gdańsk ,Toruń ). Królowie polscy szczególnie Zygmunt Stary wydawali szereg edyktów przeciw reformacji - zakaz wydawania książek.
Równocześnie rozwijał się kalwinizm - Genewa 1541 r. - Jan Kalwin. Szeroko rozwinięty wśród szlachty małopolskiej. Organizowały się gminy kalwińskie niezależne od władzy państwowej i kościelnej (szlachta ,magnaci ). Ruch ten upowszechnił się również na Litwie. Powszechnie zamieniano tam kościoły na zbory , odmawiano płacenia dziesięcin , lekceważono sądy duchowne. Kalwini starali się doprowadzić do uniezależnienia się kościoła w Polsce od Rzymu i utworzenia kościoła narodowego. Tego nie udało im się osiągnąć , ale uzyskali zawieszenie jurysdykcji biskupiej w sprawach wiary i zniesienie egzekucji starościńskiej dla wyroków sądów kościelnych. Słabą stroną kalwinizmu był brak szerszego oddźwięku wśród mas chłopskich. W latach 1562 - 1565 wspólnota kalwińska rozpadła się na : zbór mniejszy - ariański i zbór większy - kalwiński. Przyczyną były spory doktrynalne , konflikty społeczne wśród wyznawców.
Arianie (Bracia Polscy ) - wygnani z Włoch - odrzucali oni dogmat Trójcy Św. zaprzeczali boskości Chrystusa , zakazywali używania broni , piastowania urzędów , posiadania poddanych. Największe ich ośrodki: Raków , Pinczów.
Kontrreformacja
W I poł. XVIw. Polsce szerzyły się wpływy wyznań zreformowanych. Dopiero w II poł. XVIw. Kościół katolicki przeszedł do kontrofensywy w oparciu o postanowienia Soboru Trydeńskiego. W Polsce kościół został pozbawiony licznych rzesz wyznawców, ale zachował majątki i wpływy w instytucjach rządzenia państwem - Senat. W roku 1564 Kardynał Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów. Jezuici oddziaływali na społeczeństwo poprzez sieć kolegiów. Były to szkoły średnie o nowoczesnym humanistycznym programie nauczania, bezpłatne i dostępne dla wszystkich stanów. Zajęcia odbywały się w języku łacińskim. Kolegium wileńskie za panowania Stefana Batorego zostało podniesione do rangi uniwersytetu, najwybitniejsi przedstawiciele to Piotr Skarga czy Jakub Wujek.
W latach 80-siątych i 90-siątych XVIw. biskupi zaczęli zwoływać synody w swoich diecezjach, przeprowadzać wizytacje, zakładać seminaria duchowne. Proboszczowie wprowadzili księgi rejestrujące chrzty, śluby, pogrzeby w ich parafiach. Ponadto wprowadzono obowiązek noszenia stroju duchownego przez kler oraz przebywania biskupów w diecezjach, proboszczów w parafiach.
Bardzo ważnym dziełem na polu wyznaniowym była Unia Brzeska, w wyniku, której powstał kościół greko-katolicki. (1595) Warunków unii nie przyjęła zdecydowana większość wyznawców prawosławia, dwóch biskupów prawosławnych, klasztory i bractwa cerkiewne. Korzyści z unii mogła wyciągnąć tylko grupa dostojników cerkiewnych i ta część szlachty prawosławnej, która aspirowała do sprawowania władzy w Rz.P. Wprowadzenie unii doprowadziło do konfliktu wyznaniowego między prawosławnymi a greko-katolikami.
Mimo całej ostrości sporów religijnych Polska pozostała krajem tolerancji religijnej. Zygmunt August był tolerancyjny, nie chciał się mieszać do spraw kościoła lub też sądził, że państwo nie powinno mieszać się do spraw religijnych (nie wpływać, która wiara jest dobra a która zła). Apogeum polskiej reformacji to Akt Konfederacji Warszawskiej, przedłożony na Sejmie konwokacyjnym przez szlachtę w 1573 roku i gwarantował on zachowanie pokoju religijnego.
Także wcześniej w roku 1570 w Sandomierzu Bracia Czescy , Kalwini i Luteranie połączyli się i utworzyli tzw. wyznanie polskie. Przedstawicielem władcy kontrreformacyjnego jest Zygmunt III Waza. Wreszcie syn Zygmunta III Wazy- Władysław IV uznał prawomocność kościoła prawosławnego na kresach Rz.P.(bracia czescy- wygnani z Czech osiedlili się w grodach Wielkopolskich, żyli we wspólnotach utrzymujących się z pracy fizycznej, odrzucali przelew krwi, wojny)
W wyniku reformacji wyłoniły się nowe odłamy chrześcijaństwa:
* luteranizm - 1517, jego twórcą był Marcin Luter, zaś podstawą Pismo Święte (dozwolona własna interpretacja), dwa sakramenty (komunia, chrzest), głośne czytanie Biblii, śpiewanie psalmów, Kościół instytucją tanią, liturgia w języku narodowym, komunia pod dwiema postaciami (chleb i wino). Zanegował nieomylność papieża, sakrament spowiedzi oraz płatne odpusty (co przysporzyło mu wielu potężnych przeciwników w postaci np. Inkwizycji). Zniósł również celibat, który w Kościele Katolickim przestał być przestrzegany (większość księży prowadziła dość rozpustne życie i posiadała wielu nieślubnych potomków).
* anglikanizm - 1534, jego twórcą był Henryk VIII, na skutek buntu przeciw papieżowi, który odmówił udzielenia drugiego rozwodu. Henryk VIII rozwiązał zakony, znacjonalizował dobra kościelne, zniósł przymusowy celibat duchownych. Wprowadził liturgię w języku angielskim oraz komunię pod dwiema postaciami.
* kalwinizm - 1536, jego twórcą był Jan Kalwin, u jego podstaw leżało przekonanie, że Bóg jednych obdarza łaską konieczną do zbawienia, drugich nie (teoria predestynacji). Proste, cnotliwe życie, powodzenie w życiu doczesnym, powaga, rezygnacja z przyjemności oddalających od Boga miały zapewnić zbawienie. Gmina kalwińska miała charakter demokratyczny (seniorzy, pastorzy).
Pozycja Kościoła w państwie opierała się na potędze materialnej i duchowo -moralnej. Całe szkolnictwo (szkoły przyklasztorne -Akademia Krakowska) były do czasów reformacji w rękach duchownych katolickich. (kreowali elitę umysłową kraju)
W XV w. nastąpiło upowszechnienie szkolnictwa , co pozwoliło młodzieży mieszczańskiej i chłopskiej na kontynuowanie nauki. Włochy, Niemcy, Francja oferowały studia w duchu humanistycznym. Ukształtowanie się świeckiej elity pozwoliło na krytycyzm poziomu moralnego i umysłowego kleru. Sprzeciwiano się wysyłaniu pieniędzy do Rzymu, apelowano o niezależną politykę państwa i króla wobec papiestwa, domagano się kazań w języku narodowym. Zarówno szlachta jak i pozostałe stany społeczne odczuły konieczność opłat na rzecz Kościoła, jego ingerencji w sprawy polityki, gospodarki ( niezadowolenie budziły klątwy, duma, bogactwo hierarchii kościoła, uchylanie się od świadczeń na rzecz państwa) . Kler powszechnie lekceważył swe obowiązki, zabiegał zbyt gorliwie o pomnażanie dóbr materialnych. Nawet pod względem prawnym sytuacja kleru była wyjątkowo uprzywilejowana. Nie podlegał on służbie wojskowej, obciążały go niewielkie należności na rzecz skarbu państwa,natomiast nadal utrzymywał się wielce uciążliwy zarówno dla szlachty i chłopów obowiązek składania lub płacenia dziesięcin dla kościoła. W ręku kościoła skupione były olbrzymie dobra -sam biskup krakowski posiadał ponad 300 wsi i miasteczek.
Wybujałe przywileje były jedną z podstawowych niechęci, jaką budził kler w społeczeństwie. Wśród mieszczaństwa niezadowolenie budziła ideologia kościelna. Jej przepisy hamowały swobodę obrotów pieniężnych potępiając tzw. lichwę i pożyczanie pieniędzy na procent. Ludzie zaczęli szukać zreformowanej doktryny wiary.
Do Polski zaczęły napływać drukowane w Niemczech pisma Lutra. Wielu duchownych porzuciło celibat , inni głosili kazania w duchu luterańskim - zaprzeczali potrzebie istnienia hierarchii kościelnej (godności papieskiej ). Krytykowali nadmierne bogactwo kleru , idee życia zakonnego , sprzedawanie odpustów , sakramenty, liturgie niezrozumiałe dla ludzi prostych. Najszybciej doktrynę luterańską przyjęły środowiska niemieckie ( Prusy Królewskie , Gdańsk ,Toruń ). Królowie polscy szczególnie Zygmunt Stary wydawali szereg edyktów przeciw reformacji - zakaz wydawania książek.
Równocześnie rozwijał się kalwinizm - Genewa 1541 r. - Jan Kalwin. Szeroko rozwinięty wśród szlachty małopolskiej. Organizowały się gminy kalwińskie niezależne od władzy państwowej i kościelnej (szlachta ,magnaci ). Ruch ten upowszechnił się również na Litwie. Powszechnie zamieniano tam kościoły na zbory , odmawiano płacenia dziesięcin , lekceważono sądy duchowne. Kalwini starali się doprowadzić do uniezależnienia się kościoła w Polsce od Rzymu i utworzenia kościoła narodowego. Tego nie udało im się osiągnąć , ale uzyskali zawieszenie jurysdykcji biskupiej w sprawach wiary i zniesienie egzekucji starościńskiej dla wyroków sądów kościelnych. Słabą stroną kalwinizmu był brak szerszego oddźwięku wśród mas chłopskich. W latach 1562 - 1565 wspólnota kalwińska rozpadła się na : zbór mniejszy - ariański i zbór większy - kalwiński. Przyczyną były spory doktrynalne , konflikty społeczne wśród wyznawców.
Arianie (Bracia Polscy ) - wygnani z Włoch - odrzucali oni dogmat Trójcy Św. zaprzeczali boskości Chrystusa , zakazywali używania broni , piastowania urzędów , posiadania poddanych. Największe ich ośrodki: Raków , Pinczów.
Kontrreformacja
W I poł. XVIw. Polsce szerzyły się wpływy wyznań zreformowanych. Dopiero w II poł. XVIw. Kościół katolicki przeszedł do kontrofensywy w oparciu o postanowienia Soboru Trydeńskiego. W Polsce kościół został pozbawiony licznych rzesz wyznawców, ale zachował majątki i wpływy w instytucjach rządzenia państwem - Senat. W roku 1564 Kardynał Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów. Jezuici oddziaływali na społeczeństwo poprzez sieć kolegiów. Były to szkoły średnie o nowoczesnym humanistycznym programie nauczania, bezpłatne i dostępne dla wszystkich stanów. Zajęcia odbywały się w języku łacińskim. Kolegium wileńskie za panowania Stefana Batorego zostało podniesione do rangi uniwersytetu, najwybitniejsi przedstawiciele to Piotr Skarga czy Jakub Wujek.
W latach 80-siątych i 90-siątych XVIw. biskupi zaczęli zwoływać synody w swoich diecezjach, przeprowadzać wizytacje, zakładać seminaria duchowne. Proboszczowie wprowadzili księgi rejestrujące chrzty, śluby, pogrzeby w ich parafiach. Ponadto wprowadzono obowiązek noszenia stroju duchownego przez kler oraz przebywania biskupów w diecezjach, proboszczów w parafiach.
Bardzo ważnym dziełem na polu wyznaniowym była Unia Brzeska, w wyniku, której powstał kościół greko-katolicki. (1595) Warunków unii nie przyjęła zdecydowana większość wyznawców prawosławia, dwóch biskupów prawosławnych, klasztory i bractwa cerkiewne. Korzyści z unii mogła wyciągnąć tylko grupa dostojników cerkiewnych i ta część szlachty prawosławnej, która aspirowała do sprawowania władzy w Rz.P. Wprowadzenie unii doprowadziło do konfliktu wyznaniowego między prawosławnymi a greko-katolikami.
Mimo całej ostrości sporów religijnych Polska pozostała krajem tolerancji religijnej. Zygmunt August był tolerancyjny, nie chciał się mieszać do spraw kościoła lub też sądził, że państwo nie powinno mieszać się do spraw religijnych (nie wpływać, która wiara jest dobra a która zła). Apogeum polskiej reformacji to Akt Konfederacji Warszawskiej, przedłożony na Sejmie konwokacyjnym przez szlachtę w 1573 roku i gwarantował on zachowanie pokoju religijnego.
Także wcześniej w roku 1570 w Sandomierzu Bracia Czescy , Kalwini i Luteranie połączyli się i utworzyli tzw. wyznanie polskie. Przedstawicielem władcy kontrreformacyjnego jest Zygmunt III Waza. Wreszcie syn Zygmunta III Wazy- Władysław IV uznał prawomocność kościoła prawosławnego na kresach Rz.P.(bracia czescy- wygnani z Czech osiedlili się w grodach Wielkopolskich, żyli we wspólnotach utrzymujących się z pracy fizycznej, odrzucali przelew krwi, wojny)
Re: Reformacja w Polsce
Na terenie państwa polskiego wyodrębniły się cztery kierunki reformacyjne:
1. luteranizm objął Prusy Królewskie i Wielkopolskę – wyznawcami była głównie szlachta,
2. kalwinizm objął Małopolskę i Litwę – wyznawcami była szlachta i magnateria,
3. bracia czescy objął tereny południowej Wielkopolski – zainteresowanie przejawiali głównie emigranci religijni z Czech,
4. arianie rozprzestrzenili się na Małopolsce głównym ośrodkiem był Raków – drobna szlachta, rzadziej chłopi byli najbardziej zainteresowani nowym wyznaniem .
Na ziemiach polskich znaleźli również czasowe schronienie menonici, byli oni sekta antybaptystyczną, odrzucali chrzest dzieci, odmawiali noszenia broni, służby wojskowej, sprawowania urzędów i składania przysięgi, nie uznawali hierarchii kościelnej. Na co dzień żyli w ascezie i ściśle według reguł religijnych. Menonici osiedlili się na terenie Żuław, w Elblągu, Toruniu i Malborku.
Przyczyny występowania ruchów reformacyjnych w Rzeczypospolitej i na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego były następujące:
* polityka fiskalna Kościoła tzn. ściąganie podatków od wiernych np.: dziesięcina oraz świętopietrze,
* Kościół miał wysoką pozycje ekonomiczną, często konkurencyjna wobec szlachty,
* rozwój idei humanizmu oraz pojawienie się nowego spojrzenia na religię,
* zainteresowanie szlachty nowinkami religijnymi, napływającymi z zachodu,
* zaniedbania moralne w środowisku duchownych.
Pierwsze nowinki religijne pojawiły się w Rzeczypospolitej za czasów panowania Zygmunta Starego (1467-1548), głównie były to poglądy luterańskie. Pierwsze hasła reformacyjne dotarły do Rzeczypospolitej około 1520 roku i spotkały się z zakazem ich szerzenia. Król pod kara konfiskaty dóbr i banicji zakazał głoszenia haseł Lutra. Na terenie Pomorza i Prus najszybciej nowinki religijne przyjęli przedstawiciele szlachty oraz krzyżacy, którzy pod wpływem poglądów Lutra dokonali sekularyzacji zakonu. Następnym terenem gdzie reformacja, a szczególnie luteranizm znalazła zainteresowanie była Wielkopolska.
Na obszarach Małopolski dużą popularnością cieszyły się poglądy Jana Kalwina, który dzięki korespondencji osobiście nadzorował rozwój tego ruchu na ziemiach polskich. Bardzo chętnie, szczególnie szlachta przechodziła na kalwinizm niszcząc Kościoły, zamieniając ich na zbory, paląc przedmioty kultu religijnego, zakazując płacenia dziesięciny. Często dochodziło do przypadków rezygnacji z życia zakonnego na rzecz nowych form religijnych.
W 1552 roku w związku z rozwojem ruchów reformacyjnych powstał projekt powołania w Polsce Kościoła narodowego, prawdopodobnie pomysłodawcą był Jan Łaski młodszy. Jednak pomysł ten ze względu na brak aprobaty papieża nie rozpowszechnił się na tyle, aby zagrozić Kościołowi katolickiemu. W 1561 roku Zygmunt II August został oficjalnie protektorem państwa luterańskiego na terenie Kurlandii. Rok później tj w 1562 doszło do rozłamu wśród kalwinów na dwie części tj zbór większy kalwiński i zbór mniejszy – ariański. Arianie nazywani byli także braćmi polskimi, antytrynitarzami lub Socynami, odegrali dużą rolę wśród ruchów różnowierczych posiadając takich przedstawicieli jak np.: pochodzący z Włoch Faust Socyn, który był teologiem, pisarzem, poeta, przyczynił się do stworzenia nowoczesnej na ów czas koncepcji państwa demokratycznego. Arianie zakładali wiele szkół, najsłynniejsza z nich to Akademia w Rakowie, założona w 1602 roku przez Jakuba Sienieńskiego, do której przyjeżdżała młodzież niemalże z całej Europy Zachodniej. Największy rozkwit tej uczelni przypadł na lata 1616 1630, kiedy to uczyło się w niej niemal 1000 uczniów, Akademia Rakowska zyskał miano Sarmackich Aten. Szkoła przetrwała do 1638 roku. W Rakowie obok Akademii funkcjonowała również oficyna wydawnicza oraz gmina ariańska.
Arianie za podstawę swej wiary uważali Biblię. Nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej, stąd nazywano ich antytrynitarzami, ponieważ byli zwolennikami chrztu przez całkowite zanurzenie nazywano ich ponurzeńcami lub nurkami. Byli zwolennikami tezy o laickości Jezusa Chrystusa, nie uznawali Jego Boskiej części, nosili odznaki z napisem „Jezus – Człowiek”. Arianie ze względu na swoje poglądy nie mogli sprawować urzędów, służyć w wojsku, korzystać z pańszczyzny, uznawali równość i braterstwo wszystkich stanów, byli pacyfistami. W 1658 roku sejm Rzeczypospolitej wydał dekret nakazujący przejście braci polskich na katolicyzm lub opuszczenie kraju, dla wielu z nich oznaczało to wprost emigracje na Zachód Europy.
W 1570 w Sandomierzu roku pomiędzy polskimi różnowiercami (luteranie, kalwini i bracia czescy z wyjątkiem arian) doszło do podpisania umowy, w celu wzmocnienia współpracy oraz obrony przed kontrreformacją. Uznano za konieczne wspólne zwołanie synodu, podczas którego należało ustalić taktykę postępowania w obronie wolności wyznaniowej. Sojusz pomiędzy różnowiercami był wskazany ze względu na coraz większe sukcesy kontrreformacji i sprowadzenie przez Stanisława Hozjusza do Polski w 1564 roku zakonu jezuitów.
Trzy lata później w 1573 roku doszło do podpisania porozumienia pomiędzy katolikami, a protestantami w Warszawie, nazywano to postanowienie konfederacją warszawską i jak wynika z dalszych faktów była ona pierwszym w Europie aktem wykazującym na tolerancję religijna i równouprawnienie wyznań. Stan taki nie trwał jednak zbyt długo, bowiem w 1668 roku sejm Rzeczypospolitej przyjął dokument zakazujący pod karą śmierci odstępstwa od wiary katolickiej – był to ewidentny sukces kontrreformacji.
1. luteranizm objął Prusy Królewskie i Wielkopolskę – wyznawcami była głównie szlachta,
2. kalwinizm objął Małopolskę i Litwę – wyznawcami była szlachta i magnateria,
3. bracia czescy objął tereny południowej Wielkopolski – zainteresowanie przejawiali głównie emigranci religijni z Czech,
4. arianie rozprzestrzenili się na Małopolsce głównym ośrodkiem był Raków – drobna szlachta, rzadziej chłopi byli najbardziej zainteresowani nowym wyznaniem .
Na ziemiach polskich znaleźli również czasowe schronienie menonici, byli oni sekta antybaptystyczną, odrzucali chrzest dzieci, odmawiali noszenia broni, służby wojskowej, sprawowania urzędów i składania przysięgi, nie uznawali hierarchii kościelnej. Na co dzień żyli w ascezie i ściśle według reguł religijnych. Menonici osiedlili się na terenie Żuław, w Elblągu, Toruniu i Malborku.
Przyczyny występowania ruchów reformacyjnych w Rzeczypospolitej i na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego były następujące:
* polityka fiskalna Kościoła tzn. ściąganie podatków od wiernych np.: dziesięcina oraz świętopietrze,
* Kościół miał wysoką pozycje ekonomiczną, często konkurencyjna wobec szlachty,
* rozwój idei humanizmu oraz pojawienie się nowego spojrzenia na religię,
* zainteresowanie szlachty nowinkami religijnymi, napływającymi z zachodu,
* zaniedbania moralne w środowisku duchownych.
Pierwsze nowinki religijne pojawiły się w Rzeczypospolitej za czasów panowania Zygmunta Starego (1467-1548), głównie były to poglądy luterańskie. Pierwsze hasła reformacyjne dotarły do Rzeczypospolitej około 1520 roku i spotkały się z zakazem ich szerzenia. Król pod kara konfiskaty dóbr i banicji zakazał głoszenia haseł Lutra. Na terenie Pomorza i Prus najszybciej nowinki religijne przyjęli przedstawiciele szlachty oraz krzyżacy, którzy pod wpływem poglądów Lutra dokonali sekularyzacji zakonu. Następnym terenem gdzie reformacja, a szczególnie luteranizm znalazła zainteresowanie była Wielkopolska.
Na obszarach Małopolski dużą popularnością cieszyły się poglądy Jana Kalwina, który dzięki korespondencji osobiście nadzorował rozwój tego ruchu na ziemiach polskich. Bardzo chętnie, szczególnie szlachta przechodziła na kalwinizm niszcząc Kościoły, zamieniając ich na zbory, paląc przedmioty kultu religijnego, zakazując płacenia dziesięciny. Często dochodziło do przypadków rezygnacji z życia zakonnego na rzecz nowych form religijnych.
W 1552 roku w związku z rozwojem ruchów reformacyjnych powstał projekt powołania w Polsce Kościoła narodowego, prawdopodobnie pomysłodawcą był Jan Łaski młodszy. Jednak pomysł ten ze względu na brak aprobaty papieża nie rozpowszechnił się na tyle, aby zagrozić Kościołowi katolickiemu. W 1561 roku Zygmunt II August został oficjalnie protektorem państwa luterańskiego na terenie Kurlandii. Rok później tj w 1562 doszło do rozłamu wśród kalwinów na dwie części tj zbór większy kalwiński i zbór mniejszy – ariański. Arianie nazywani byli także braćmi polskimi, antytrynitarzami lub Socynami, odegrali dużą rolę wśród ruchów różnowierczych posiadając takich przedstawicieli jak np.: pochodzący z Włoch Faust Socyn, który był teologiem, pisarzem, poeta, przyczynił się do stworzenia nowoczesnej na ów czas koncepcji państwa demokratycznego. Arianie zakładali wiele szkół, najsłynniejsza z nich to Akademia w Rakowie, założona w 1602 roku przez Jakuba Sienieńskiego, do której przyjeżdżała młodzież niemalże z całej Europy Zachodniej. Największy rozkwit tej uczelni przypadł na lata 1616 1630, kiedy to uczyło się w niej niemal 1000 uczniów, Akademia Rakowska zyskał miano Sarmackich Aten. Szkoła przetrwała do 1638 roku. W Rakowie obok Akademii funkcjonowała również oficyna wydawnicza oraz gmina ariańska.
Arianie za podstawę swej wiary uważali Biblię. Nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej, stąd nazywano ich antytrynitarzami, ponieważ byli zwolennikami chrztu przez całkowite zanurzenie nazywano ich ponurzeńcami lub nurkami. Byli zwolennikami tezy o laickości Jezusa Chrystusa, nie uznawali Jego Boskiej części, nosili odznaki z napisem „Jezus – Człowiek”. Arianie ze względu na swoje poglądy nie mogli sprawować urzędów, służyć w wojsku, korzystać z pańszczyzny, uznawali równość i braterstwo wszystkich stanów, byli pacyfistami. W 1658 roku sejm Rzeczypospolitej wydał dekret nakazujący przejście braci polskich na katolicyzm lub opuszczenie kraju, dla wielu z nich oznaczało to wprost emigracje na Zachód Europy.
W 1570 w Sandomierzu roku pomiędzy polskimi różnowiercami (luteranie, kalwini i bracia czescy z wyjątkiem arian) doszło do podpisania umowy, w celu wzmocnienia współpracy oraz obrony przed kontrreformacją. Uznano za konieczne wspólne zwołanie synodu, podczas którego należało ustalić taktykę postępowania w obronie wolności wyznaniowej. Sojusz pomiędzy różnowiercami był wskazany ze względu na coraz większe sukcesy kontrreformacji i sprowadzenie przez Stanisława Hozjusza do Polski w 1564 roku zakonu jezuitów.
Trzy lata później w 1573 roku doszło do podpisania porozumienia pomiędzy katolikami, a protestantami w Warszawie, nazywano to postanowienie konfederacją warszawską i jak wynika z dalszych faktów była ona pierwszym w Europie aktem wykazującym na tolerancję religijna i równouprawnienie wyznań. Stan taki nie trwał jednak zbyt długo, bowiem w 1668 roku sejm Rzeczypospolitej przyjął dokument zakazujący pod karą śmierci odstępstwa od wiary katolickiej – był to ewidentny sukces kontrreformacji.