I rozbiór Polski (1772 r.)

[Artur Rogóż]

I rozbiór Polski (1772 r.). Konfederacja barska i wojna turecko-rosyjska doprowadziły do umiędzynarodowienia kwestii polskiej. Pierwsza wykorzystała okazję Austria. Pomimo deklarowanej neutralności w lutym 1769 r. odcięła kordonem wojskowym starostwa spiskie, które stanowiły enklawę polską na terytorium Habsburgów. Stworzyła tym samym rozbiorowy precedens wykorzystany przez dyplomację Fryderyka II.
Spotkanie króla pruskiego z młodym cesarzem Józefem II w śląskiej Nysie i w Nowym Mieście na Morawach służyło zbliżeniu z Austrią. Rosnące zaangażowanie Francji w wojnę domową i groźba antyrosyjskiego porozumienia między Austrią i Prusami spowodowały na przełomie 1770 i 1771 zmianę nastawienia Katarzyny II. Po pewnych wahaniach caryca zaakceptowała przedstawiony jej przez Prusy plan rozbioru ziem polskich. W lutym 1772 r. został zawarty układ rosyjsko-pruski. Określał on nabytki obu sojuszników, zapewniając Austrii równorzędny udział w rozbiorze Polski.
W dniu 5 sierpnia 1772 r. w Petersburgu nastąpiło podpisanie formalnego traktatu rozbiorowego. Największy pod względem obszaru udział otrzymała Rosja – 92 tys. km2 z województwami – inflanckim, częścią połockiego, witebskim, mścisławskim, częścią minskiego (1,3 mln mieszkańców).
Prusy – 36 tys. km2 (580 tys. mieszkańców) – województwa pomorskie, malborskie, chełmińskie, warmińskie księstwo biskupie, a także część Wielkopolski i Kujaw (Gdańsk pozostawał przy Polsce).
Austria – 83 tys. km2 (2,6 mln mieszkańców) – część województwa krakowskiego i sandomierskiego, całe województwo ruskie i bełskie oraz skrawki podolskiego i wołyńskiego.

Sejm rozbiorowy (1773 – 1775). Nowy ambasador Rosji Otto von Stackelberg naciskał od jesieni 1772 r. na szybkie zwołanie sejmu, który zawarłby z trzema dworami traktaty zatwierdzające dokonane rozbiory. Zebrany w Warszawie sejm zawiązał się w konfederację (marszałek Adam Poniński) aby nie został zerwany. Traktaty rozbiorowe zostały ratyfikowane przez sejm we wrześniu 1773 r. Delegacja sejmowa długo jeszcze nie mogła się uporać z kwestią reform ustrojowych, toteż obrady przeciągnęły się do kwietnia 1775 r. W tym czasie trwała bezkarna grabież mienia państwowego – dóbr po skasowanym przez papieża (1773 r.) zakonie jezuickim oraz królewszczyzn odebranych Stanisławowi Augustowi. W wyniku uchwał sejmu m.in.:
- monarcha utracił prawo nadawania starostw,
- królowi odebrano władzę powoływania ministrów i senatorów oraz nominowania oficerów,
- kosztem prerogatyw korony powstała nowa instytucja – Rada Nieustająca, składająca się z tzw. konsyliarzy wybieranych przez sejm na dwa lata, przewodniczył jej król, rada dzieliła się na 5 departamentów – interesów cudzoziemskich, policji czyli dobrego porządku, wojny, sprawiedliwości, skarbu,
- w 1773 r. utworzona została Komisja Edukacji Narodowej, która bezpośrednio podlegała królowi