Twórcy polskich bibliotek w XIX wieku

[Warka]

„Twórcy polskich bibliotek w XIX wieku”
Niezmiernie modne i rozpowszechnione w Europie XVIII-XIX w. kolekcjonerstwo, a w jego ramach bibliofilstwo, nie ominęło ziem polskich. Zjawisko to rozwijało się głównie wśród górnych warstw ówczesnego narodu. Takie zbieractwo bywało wyrazem nie tylko osobistych zamiłowań, lecz i chęci dodania splendoru nazwisku i siedzibie rodu. Po rozbiorach do ogólnych motywów gromadzenia książek dołączył motyw patriotyczny - chęć ocalenia dorobku polskiej kultury.
Zakres dostępności zbiorów bibliotecznych w XIX w. bywał bardzo ograniczony, głównie niewielką liczebnością warstw oświeconych epoki. Twórcą jednej z najcenniejszych bibliotek, która stanowiła kompleks biblioteczno-drukarsko-wydawniczy, był hr. Józef Maksymilian Ossoliński uczestniczący w powstaniu kościuszkowskim. Zakład Narodowy powstał we Lwowie w 1817 r. i obejmował muzeum, bibliotekę i drukarnię.
Twórcy bibliotek - bądź to kolekcjonerzy, bądź też działacze oświatowi stawali się, zwłaszcza na polskiej prowincji, jednoosobowymi instytucjami ogniskującymi życie kulturalne miejscowości. Ich kontakty intelektualne ze światem oddziaływały ożywczo na miejscowe społeczeństwo, inspirując jeszcze inne społeczne poczynania. Przykładami takich twórców mogą być Kajetan Morykoni i Anicety Renier. Morykoni, pedagog, bibliotekarz, mason był inicjatorem i współzałożycielem Instytutu Bibliopolitycznego w Lublinie. Zaś Renier, lekarz był działaczem tajnej, niewielkiej biblioteczki założonej w 1840 r. w Wilnie w celu propagandy idei TDP. Z bibliotek ogólnych warta odnotowania jest np. bezpłatna wypożyczalnia stworzona przez Wł. Tarczyńskiego na podstawie jego własnych zbiorów w Łowiczu. Terenem, na którym obserwujemy wiele inicjatyw zakładania bibliotek był Śląsk Cieszyński, gdzie wśród kolekcjonerów i twórców bibliotek spotykamy nie tylko inteligencję, ale również chłopów. Podobne przykłady można wskazać również na Górnym Śląsku.
Na emigracji również tworzono biblioteki zarówno naukowe, jak oświatowe celem przeciwdziałania wynarodowieniu, ale i dla ułatwienia kształcenia dzieci emigrantów i szerzenia idei wyznawanych przez założycieli. Biblioteki powstawały wszędzie, gdzie były nieco większe skupiska emigrantów od Francji, Anglii aż po obie Ameryki, nawet na zesłaniu syberyjskim, czy w polsko-tureckim Adampolu. Także i praca tych bibliotek bywała prowadzona oryginalnie i nie szablonowo.
Podsumowując można stwierdzić, iż w ciągu całego XIX stulecia aż do I wojny światowej tworzenie bibliotek jako instytucji społecznych, publicznie dostępnych jest procesem, w którym jak w zwierciadle odbijają się przemiany społeczne, zachodzące na terenie polskim: najpierw założycielami bibliotek naukowych ogólnych o profilu głównie humanistycznym jest arystokracja i ziemiaństwo, zaś od połowy stulecia, coraz częściej ludzie wolnych zawodów. Jest to równocześnie historia powstawania i rozwoju innych, poza naukowymi, typów bibliotek.