* Mała konstytucja
Miesiąc po wyborach do Sejmu Ustawodawczego 19.02.1947r. sejm uchwalił tzw. Małą Konstytucję. Zgodnie z nią władzę ustawodawczą miał sprawować sejm, składający się z 444 posłów wybieranych na 5-letnie kadencje. Władza wykonawcza należała do prezydenta, Rady Państwa i Rządu. Niezawisłym sądom powierzono sprawowanie władzy sądowniczej. Po Małej Konstytucji została dołączona, uchwalona 22.02.1947r., deklaracja o prawach obywatelskich, zawierająca przysługujące obywatelom: równość wszystkich wobec prawa, nietykalność osobistą, prawo do pracy i nauki, wolność słowa, wyznania, zgromadzeń, ochronę życia i mienia, nienaruszalność mieszkania i korespondencji. Były to „papierowe prawa”, których władze nie miały zamiaru przestrzegać.
* Amnestia
Ł. Ciepliński, prezes WiN-u, zamordowany w 1951 r.Aby podkreślić „dobrą wolę” nowych władz, sejm uchwalił także amnestię obejmującą członków ciągle działającego podziemia antykomunistycznego – tym, którzy się ujawniają, władze obiecywały przebaczenie. Wielu, którzy uwierzyli ujawniając przynależność do organizacji opozycyjnych, potem gorzko tego żałowało. Nowe władze
po prostu oszukiwały ludzi. Gdy ujawniła się jakaś działająca w podziemiach grupa, jej członków wbrew prawa zwykle aresztowano i skazywano na śmierć. Nieujawnienie się groziło aresztowaniem przez funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa i ciągnącymi się latami prześladowaniami. Były to osobiste tragedie wielu ludzi. Każdy wybór był zły. W krótkim czasie po zakończeniu wojny stosunki między aliantami zmieniły się – już w 1946r. kraje opanowane przez Związek Radziecki oddzieliła od Zachodu „żelazna kurtyna”. Wkrótce rozpoczęła się tzw. Zimna wojna – walka o zasięg wpływów politycznych, w której orężem były zarówno armie, jak i propaganda oraz potencjał ekonomiczny zaangażowanych państw. Latem 1947r. Moskwa wymusiła na rządach państw alianckich odrzucenie planu Marschalla – amerykańskiego plany pomocy ekonomicznej dla wyniszczonych wojną państw europejskich, choć Polski i Czechosłowacja wstępnie ten plan zaakceptowały.
* Gospodarczy plan 3-letni
Plan 3-letniPlan Odbudowy Gospodarczej na lata 1947-1949 został uchwalony przez sejm w lipcu 1947r. Tworzyło go w Centralnym Urzędzie Planowania grono przedwojennych ekonomistów, którymi kierował Czesław Bobrowski. Plan 3-letni zakładał podniesienie stopy życiowej ponad poziom roku 1938, likwidację zniszczeń wojennych i scalenie Ziem Odzyskanych z resztą kraju. Jego udana realizacja przyniosła wzrost dochodu narodowego o mniej więcej 40 procent przy nieznacznym tylko wysiłku państwa.
* Powstanie Kominformu
We wrześniu 1947r. w Szklarskiej Porębie odbyło się spotkanie przedstawicieli najwyższych władz partii komunistycznych Związku Radzieckiego, Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Jugosławii, Bułgarii oraz Francji i Włoch. Delegaci postanowili utworzyć Kominform, czyli Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych, którego celem miała być „koordynacja walki z imperializmem, wymiana doświadczeń i wzajemna pomoc”. W przyjętej rezolucji pisano: „Powstały dwa obozy – obóz imperialistyczny i antydemokratyczny, którego głównym celem jest ustanowienie światowego panowania imperializmu amerykańskiego i rozgromienie demokracji oraz obóz antyimperialistyczny i demokratyczny, którego zasadniczym celem jest podważanie imperializmu, wzmocnienie demokracji i likwidacja resztek faszyzmu”. W obowiązującym wówczas języku propagandy „obóz imperialistyczny” – to świat demokracji zachodnich, a „obóz demokratyczny” – satelici Związku Radzieckiego. W połowie 1948r. we wszystkich krajach demokracji ludowej usunięto już zwolenników „burżuazyjnej demokracji”, przeprowadzono reformę rolną i nacjonalizację przemysłu oraz wybory parlamentarne legalizujące władze komunistów. Na wniosek ZSRR konferencja Kominformu podjęła decyzję o kolektywizacji rolnictwa w państwach członkowskich, czyli przejmowaniu ziem od rolników przez spółdzielnie. Pół roku później (w styczniu 1949r.)powołana Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, organizację, która narzuciła państwom członkowskim (Polsce, Czechosłowacji, Węgrom, Bułgarii, Rumunii, ZSRR, wkrótce także Albanii) jednakowy wzorzec uprzemysłowienia – rozwój przemysłu ciężkiego.
* Powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
W państwie radzieckim istniała tylko jedna partia, więc w Polsce także konieczne stało się zjednoczenie ruchu robotniczego, czyli połączenie PPR z PPS. Fuzję obu partii poprzedziły czystki w szeregach socjalistów i proces członków działającej w czasie wojny PPS-WRN (Polskiej Partii Socjalistycznej-Wolność, Równość, Niepodległość). Przewodniczącego PPS-WRN Kazimierza Pużaka, sądzonego już wcześniej w Moskwie w procesie szesnastu, oskarżono o szpiegostwo, terror i wrogą propagandę. Skazano go na 5 lat więzienia. PPR przygotowała się do zjednoczenia wprowadzając zmiany w ścisłym kierownictwie. Komunistów, którzy wojnę przeżyli w kraju i uwzględniali specyfikę polskich warunków, zastąpili ci, którzy latem 1944 roku przybyli do Lublina ze Związku Radzieckiego. Uważali oni, że Polska jest zaledwie częścią wspólnoty, której stolica znajduje się w Moskwie, i że interesy „ojczyzny proletariatu” mają zawsze pierwszeństwo. Zewnętrznym wyrazem tych zmian było oskarżenie dotychczasowego sekretarza generalnego PPR Władysława Gomułki o „odchylenia prawicowo-nacjonalistyczne” i odsunięcie go od władzy. B. Bierut, zecer, działacz komunistyczny, agent sowiecki, Prezydent RP, premierNowym sekretarzem generalnym został Bolesław Bierut, który „powrócił do czynnej pracy w partii”. Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS odbył się w grudniu 1948 roku w gmachu Politechniki Warszawskiej. Referat programowy wygłosił Bolesław Bierut. On też ogłosił powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Choć liczebność obu partii była porównywalna (latem 1947r. PPS miała 660 tysięcy członków, w grudniu tego samego roku PPR – 820 tysięcy), choć przyjęto, że we władzach terenowych PZPP proporcja członków PPR do PPS wynosić będzie 2:1, faktycznie stosunek ten wynosił 3:1. Można powiedzieć, że PPR wchłonęła partię socjalistyczną.
Po zjednoczeniu ruchu robotniczego przyszła pora na „uporządkowanie” ruchu ludowego. W 1948 roku przywódcy SL i zreorganizowanego po wyjeździe Stanisława Mikołajczyka PSL kilkakrotnie wydawali wspólne oświadczenia, m.in. popierające ideę kolektywizacji wsi. W listopadzie 1949 roku zebrał się Kongres Jedności, Który zwołał Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, uchwalił jego statut i wybrał władze Stronnictwo Demokratyczne ocalało dzięki koncepcji systemu trójpartyjnego. Jedynej partii miały towarzyszyć dwa stronnictwa – działające wśród chłopów(ZSL) i inteligencji(SD). Stronnictwo Pracy zostało zlikwidowane przez własne marionetkowe kierownictwo w wyniku łączenia w 1950 roku do Stronnictwa Demokratycznego, do którego przeszła jednak niewielka liczba członków. Część wstąpiła do PZPR. Centralizacja objęła również ruch związkowy i młodzieżowy. W czerwcu 1949 roku powstała Centralna Rada Związków Zawodowych, skupiająca wszystkie organizacje pracowników. Przewodniczący CRZZ Aleksander Zawadzki atakował „reformistyczne” teorie o niezależności ruchu związkowego i twierdził, że zadaniem związków jest „przekazywanie masom robotniczym inicjatyw władzy ludowej czyli partii”. Młodzieżowe przybudówki partii politycznych połączyły się latem 1948 roku. Wrocławski zjazd zjednoczeniowy powołał Związek Młodzieży Polskiej, organizację wzorowaną na radzieckim Komsomole. Związku Młodzieży Polskiej w 1949 roku zrzeszał około 1 miliona osób a w 1955 roku około 2 miliony, obejmując około 50% robotników, 15% młodzieży chłopskiej i 60 % młodzieży szkolnej. W wszystkich organizacjach obowiązywał centralizm demokratyczny, czyli zasada bezwzględnego podporządkowania instancji niższych decyzją instancji wyższych. W ten sposób decyzje wąskiego grona przywódców PZPR realizowały partie, związki zawodowe i organizacje młodzieżowe.
* 6-letni plan gospodarczy
Plakat propagandowy z czasów realizacji Planu 6-letniegoNiezależność polityczna CUP i reprezentowana przezeń wiara w prawa rynku sprawiły, że instytucję tę wiosną 1949 roku zastąpiła Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego, kierowana przez Hilarego Minca, członka ścisłego kierownictwa PPR. Dziełem PKPG był plan 6-letni (na lata 1950-1955), stawiający na pierwszym miejscu uprzemysłowienie kraju i ścisły związek gospodarki polskiej z radziecką. Realizacja wielokrotnie zwiększonego planu rozchwiała gospodarkę. Skupienie nakładów w przemyśle ciężkim i zbrojeniowym oznaczało obcięcie środków przeznaczonych na rolnictwo i produkcję dóbr konsumpcyjnych. Konieczność zdobycia środków finansowych sprawiła, że zwiększono obciążenia wsi, w 1950 roku dokonano wymiany pieniędzy („zarobek” wyniósł około 9,5 % rocznych dochodów państwa), rozpisano obowiązkową Narodową Pożyczkę Rozwoju Sił Polski. Rozwój produkcji odbywał się jednak głównie przez wzrost zatrudnienia, a nie przez wprowadzanie nowszych technologii lub większej wydajności pracy. Rytm produkcji stale zakłócały propagandowe czyny produkcyjne i akcje współzawodnictwa pracy. Obcięcie nakładów na rolnictwo, połączone z naciskiem na kolektywizację i szykanowaniem gospodarstw indywidualnych przyczyniało się do pogorszenia zaopatrzenia miast w żywność, a upaństwowienie w czasie „bitwy o handel” większości sklepów – wydłużanie kolejek, nasilenia spekulacji i rozkwitu czarnego rynku. Mimo tych wszystkich zastrzeżeń faktem jest, że w tym czasie Polska z kraju rolniczego stała się krajem przemysłowo-rolniczym. Odbudowano miasta, elektryfikowano wsie, powstawały nowe fabryki.
* Represje w wojsku
W latach 1950 – 1953 doszło do serii pokazowych procesów generałów Wojska Polskiego, oskarżonych o szpiegostwo i zakładanie „kontrrewolucyjnych spisków”, które w opinii komunistycznych władz miały na celu „obalenie przemocą ustroju państwa”. Ogółem wydano 37 wyroków śmierci, z czego 19 wykonano, m.in. na zasłużonych w obronie Helu w 1939 roku komendantach: Stanisławie Mieszkowskim, Zbigniewie Przybyszewskim.
* Kult jednostki
W czasie oczyszczania PZPR z „wrogich elementów” propaganda partyjna zaczęła wychwalać osiągnięcia Bolesława Bieruta, podobnie jak czyniono to w stosunku do Stalina
w Związku Radzieckim. W gazetach publikowano artykuły mówiące o mądrym przywódcy polskiej partii, którego wszyscy kochają i traktują jak swojego ojca. Na jego cześć pisano pochwalne wiersze, które z czcią recytowano na różnego typu uroczystościach. Z czasem na ulicach miast, na gmachach urzędów i w szkołach pojawiły się wizerunki Bieruta obok portretów przywódcy państwa radzieckiego – Stalina. Kult przywódcy partii był charakterystyczną cechą państw komunistycznych. W niektórych przetrwał on do dziś.
* Aparat władzy
Godło Polski z okresu PRL, orzeł pozbawiony został koronyPo wojnie władze lokalne miały dwa piony: istniały instytucje administracyjne (wojewodowie, starostowie, wójtowie) i – co prawda fikcyjny, bo nominowany – samorząd (rady narodowe). W 1950 roku przyjęto ustawę o „terenowych organach jednolitej władzy państwowej”, która w miejsce dwóch struktur tworzyła jedną – radu narodowe. Radom podlegały wszystkie dziedziny działalności państwa, poza urzędami bezpieczeństwa, milicją i cenzurą. Pierwsze wybory do nowych rad odbyły się dopiero jesienią 1954 roku. Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w lipcu 1952 roku, po ogólnonarodowej dyskusji i akceptacji jej projektu przez Stalina. Konstytucja, skonstruowana według wzorów radzieckich, zawierała wiele deklaracji ideowych i ideowego uzasadnienia praktyki politycznej (np. PRL „jest państwem demokracji ludowej”, a władza w nim „należy do ludu pracującego miast i wsi”; PRL „ogranicza, wypiera i likwiduje klasy społeczne, żyjące z wyzysku robotników i chłopów”). Zamiast tradycyjnego podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, konstytucja wprowadzała niejasny podział na „władzę państwową” (sejm, Radę Państwa, rady narodowe) i „administrację państwową” (rząd i ministerstwa). Korzystanie z praw obywatelskich uzależniała do wypełniania obowiązków, takich jak „czujność wobec wrogów narodu” czy przestrzeganie „socjalistycznej dyscypliny pracy”. Nowa ordynacja wyborcza uchwalona przez sejm zakładała głosowanie na jedną listę, na której znajdować się miało tyle osób, ile mandatów przypadało na każdy okręg wyborczy. Listę tworzyły komitety Frontu Narodowego. Pierwsze wybory według nowej ordynacji odbyły się jesienią 1952 roku. Wzięło w nich udział 95 % uprawnionych, a listy Frontu Narodowego zdobyły 99,8 % poparcia. Władze PZPR i państwa były niezwykle stabilne. W latach 1948-1956 przez Biuro Polityczne przewinęło się zaledwie 18 osób (w tym 13 byłych członków KPP i PPR, 4 członków PPS i marszałek Konstanty Rokossowski). Zasadę stanowiło, że każda z nich pełniła także funkcję państwową (w rządzie, sejmie lub Radzie Państwa). Do najważniejszych należeli: Bolesław Bierut, Józef Cyrankiewicz, Aleksander Zawadzki, Hilary Minc, Jakub Berman, Stanisław Radkiewicz, Roman Zamborowski, Edward Ochab.
* Śmierć Stalina
Dnia 05.03.1953r. zmarł Józef Stalin. W całej Polsce organizowano wiece i masówki ku czci zmarłego wodza państwa radzieckiego. W setkach okolicznościowych wierszy twórcy bez żenady opisywali swoje uwielbienie i żal po odejściu Stalina. Pogrążeni w bólu i żałobie członkowie polskiego Rządu postanowili zmienić nawet nazwę Katowic na Stalingród.
* Terror
Według prawa o ustroju sądów powszechnych z sierpnia 1950 roku wymiar sprawiedliwości miał chronić przede wszystkim ustrój, mienie społeczne i „ludowy porządek prawny”. Tej zasadzie podporządkowano funkcjonowanie zarówno sądownictwa, jak i Urzędu Bezpieczeństwa oraz milicji. W 1954 roku rozbudowana sieć tajnych informatorów liczyła 75 tysięcy osób. „Rejestr elementu przestępczego i podejrzanego” – 6 milionów nazwisk. Zatrzymania i aresztowania, maltretowanie więźniów, pokazowe procesy nagłaśniane przez prasę – to wszystko było na porządku dziennym. W 1948 roku sądzono na przykład przywódców organizacji konspiracyjnych powstałych pod koniec wojny: Narodowego Zjednoczenia Wojskowego(NZW), członków Komendy Głównej Narodowych Sił Zbrojnych (KG NSZ), Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (WiN) oraz działaczy SN, prywatnych przedsiębiorców i oskarżonych o „faszyzację międzywojenną”, a także rotmistrza Witolda Pileckiego. Pilecki, który dobrowolnie przedostał się do Oświęcimia, by przekazywać na zewnątrz informację o obozie, i z polecenia AK stworzył tam konspiracje, został oskarżony o kontakty z podziemiem i wywiadem II Korpusu, skazany na śmierć i stracony.
W 1950 roku aresztowano kilkuset działaczy polskich na Śląsku. W 1951 roku sądzono oficerów II Rzeczypospolitej, którzy po wojnie wstąpili do Ludowego Wojska Polskiego. Na ławie oskarżonych znaleźli się również Świadkowie Jehowy i członkowie Stronnictwa Pracy, PSL-owcy współpracownicy Stanisława Mikołajczyka i członkowie Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa (z lat wojny). Uwięzieni i skazani (w latach 1950-1955 prawie 28 tysięcy osób, w tym około 1000 wyroków śmierci) nie wyczerpują listy ofiar systemu represji. Należy do niech dołączyć chłopów skazanych za niewywiązywanie się z dostaw(tylko w 1953 roku 250 tysięcy osób), doraźnie aresztowanych „niepewnych politycznie”(np. w 1951 roku w ramach jednej akcji „K” – 5 tysięcy osób), skierowanych bez sądu do obozów pracy(prawie 200 tysięcy osób), poborowych wcielanych do Korpusu Węglowego(w 1953 roku ponad 31 tysięcy osób; poborowi otrzymywali za pracę jedną piątą pensji cywilnego górnika, z tego opłacali wyżywienie, ubranie, zakwaterowanie i pensje kadry), młodych, których pozbawiono szansy dostania się na studia wyższe i wielu, wielu innych.
* Stalinizm a społeczeństwo
Twierdzenie, że stalinizm w Polsce opierał się tylko na aparacie represji i terrorze wobec społeczeństwa, byłoby nieprawdziwe. „Poparła go nie tylko licząca się część elity intelektualnej, ale również znacząca cześć młodzieży uczącej się i młodzieży pracującej. Wreszcie cześć [...]środowisk robotniczych. System socjalistyczny przyniósł im rzeczywisty awans społeczny i [...] polepszenie warunków egzystencji”. Dla pozyskania poparcia dla władzy przyczyniło się wiele dobrych i potrzebnych posunięć: uruchomienie sieci autobusów PKS, elektryfikacja i związana z nią radiofonizacja wsi, walka z analfabetyzmem, zwiększenie liczby szkół(bezpłatnych na wszystkich szczeblach nauczania).Migracja młodych ludzi z przeludnionej wsi do miasta(tylko w latach 1950-1955 1,9 miliona osób) pozwalała im zdobywać zawody, zamieszkać w mieście i korzystać z dobrodziejstw miejskiej cywilizacji. Zdolniejsi mieli szansę awansu do inteligencji. Zaufani – szansę awansu w partii i organizacjach społecznych. Awans wymagał akceptacji istniejącego systemu, ale dla wielu osób nie było to trudne: osiągnięcia odbudowy i uprzemysłowienia, świadomość uczestnictwa w historycznych zmianach budziły radość i dumę. Kościół katolicki niewątpliwie przez samą swoją obecność dawał świadectwo istnieniu odmiennej hierarchii wartości, ale dla milionów ludzi wyrwanych ze środowisk i pozbawionych presji rodzinny i sąsiadów nie był już takim autorytetem jak niegdyś. Drugą grupą poparcia, niezbędną władzy, okazali się ludzie nauki i kultury. „Zmęczone i wygłodzone masy profesorskie są w dużej mierze do zjednania przez troskę o ich byt materialny, a indywidualnie każdy profesor jest do kupienia przez troskę o potrzeby materialne jego zakładu naukowego, bo każdy niemal ma bzika na punkcie swojej nauki” – pisał w końcu 1945 roku cyniczny urzędnik Ministerstwa Oświaty. Podobne były cele i metody skłaniania do uczestnictwa w życiu intelektualnym czy artystycznym innych środowisk. „Bzika” mieli przecież także aktorzy, pisarze, malarze czy muzycy. Po kilku latach względnie swobodnego rozwoju działalności naukowej czy artystycznej, do końca lat czterdziestych nastąpił proces „przekręcenia śruby”. Początek dał mu szczeciński zjazd literatów i przyjęcie za obowiązujący wzór – nie tylko w literaturze – realizmu socjalistycznego. W nauce, według ideologów, zmienić należało wszystko: organizację pracy, metody badawcze, cele, język, nawet „uczonego” zastąpił „pracownik naukowy”. Zakazano uprawiania niektórych dziedzin takich jak socjologia i cybernetyka, na uczelniach o kierunkach prac zaczęły decydować organizacje partyjne. Jako największą instytucję naukową kraju powołano w 1951 roku Polską Akademię Nauk. Ograniczone do minimum kontakty zagranicą(podróżować mogli tylko posiadacze paszportów dyplomatycznych i służbowych) zmieniały stopniowo ocenę rzeczywistości. Polityka kulturalna i oświatowa wzmacniała tę tendencję: ograniczono kontakty z zachodnią sztuką i nauką, na potrzeby szkół i uczelni tłumaczono rosyjskie podręczniki, w 1951 roku do wszystkich szkół wprowadzono obowiązkowe nauczanie rosyjskiego, ograniczając stopniowo lekcje języków zachodnich.
Pytanie, jak wyglądałoby polskie społeczeństwo, gdyby stalinizm miał szansę się utrwalić, jest pytaniem retorycznym. Śmierć Stalina przerwała w Związki Radzieckim przygotowania do kolejnych czystek. W ślad za tym, choć nie od razu, zelżały w Polsce represje i ingerencje cenzury. Rok 1956 przyniósł zmianę rządzącej ekipy i metod działań politycznych. Epoka, którą przez lata nazywano eufemistycznie „latami błędów i wypaczeń”, dopiero niedawno odzyskała swą nazwę i wciąż czeka na dokładne opracowanie.
