Józef Światło

Post autor: **Artur Rogóż** » 05 gru 2010, 05:44

Józef Światło, pierwotnie Izaak Fleischfarb[1] (ur. 1 stycznia 1915 w Medynie koło Zbaraża, zm. 2 września 1994 w Stanach Zjednoczonych[2][3]) – wysoki funkcjonariusz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, m.in. wicedyrektor Departamentu X MBP. Obawiając się czystek[4] po aresztowaniu Ławrientija Berii w 1953, uciekł na Zachód podczas podróży służbowej do Berlina Wschodniego.
Młodość

Urodził się w Medynie koło Zbaraża w żydowskiej rodzinie Gabriela Fleischfarba, magazyniera w młynie. Jego matka nosiła nazwisko Wieseltur[4]. Rodzina wkrótce potem przeniosła się do Krakowa[5]. Ukończył siedem klas szkoły podstawowej[5], po czym pracował w Krakowie jako szewc. W młodości działał w organizacji syjonistycznej Gordonia, a następnie od 1933 roku w Komunistycznym Związku Młodzieży Polskiej w Krakowie, za co został aresztowany w latach 1934 i 1936. W połowie 1936 roku ożenił się z Frydą Zollman (pomimo iż oboje należeli do KZMP, wzięli żydowski ślub religijny). Od 1936 działał w związkach zawodowych.
Wojna i pobyt w ZSRR

W 1938 roku został powołany do służby wojskowej, w kampanii wrześniowej służył w 12 pp do 20 września, kiedy to trafił do niewoli niemieckiej. Po ucieczce przedostał się na tereny południowo-wschodniej Polski okupowane przez Armię Czerwoną[5]. Z tych czasów wspominał – Kiedy widziałem stosunek NKWD i komunistów sowieckich do starych komunistów polskich, nie przyznawałem się do mojej przeszłości komunistycznej. Po pewnym czasie pobytu na terenach zajętych przez ZSRR został aresztowany i wywieziony w głąb Związku Radzieckiego[5]. Po podpisaniiu układu Sikorski-Majski został zwolniony i przeniósł się do Kazachstanu, gdzie pracował jako szewc[5]. Tam poznał i 26 kwietnia 1943 roku poślubił swą drugą żonę, Justynę Światło i przyjął jej nazwisko.

Służąc w batalionach pracy skorzystał z amnestii w roku 1943. Nie zabiegał o przyjęcie do armii gen. Andersa, natomiast wstąpił do polskiej dywizji Zygmunta Berlinga[5]. Po ujawnieniu swojej komunistycznej przeszłości szybko awansował, już w 1943 roku został podporucznikiem i oficerem w wydziale politycznym w LWP.
Kariera w organach bezpieczeństwa PRL

Z wydziału politycznego LWP do nowouformowanego Resortu Bezpieczeństwa Publicznego został skierowany przez gen. Konrada Świetlika, zastępcę szefa Wydziału Politycznego Dywizji Kościuszkowskiej, późniejszego wiceministra bezpieczeństwa. Rozmowę wstępną w Lublinie Józef Światło odbył z Mieczysławem Mietkowskim, również późniejszym wiceministrem bezpieczeństwa, od którego dostał skierowanie do Departamentu Personalnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie.

Jako oficer WP wszedł w kontakty z ujawniającymi się żołnierzami AK, a potem brał udział w ich aresztowaniach[5]. Światło był jednym z wielu ludzi oddelegowanych do tworzonej wówczas milicji[5]. W styczniu 1945 roku został skierowany do współpracy z sowieckimi grupami operacyjnymi. Znany był z osobistego uczestnictwa w przesłuchaniach aresztowanych z użyciem siły oraz w obławach i pacyfikacjach. Odegrał decydującą rolę w najważniejszych zatrzymaniach oraz aresztowaniach tamtego okresu.

Głównie dzięki znajomości z pierwszym wiceministrem Mietkowskim Światło był w roku 1945 jako kapitan kolejno zastępcą komendanta Urzędu Bezpieczeństwa w Warszawie, Olsztynie, a jesienią 1946 roku w Krakowie. Odpowiedzialny za represje i liczne aresztowania działaczy Polski podziemnej, w tym ostatniego dowódcy AK – gen. Leopolda Okulickiego. Współorganizował fałszowanie referendum z czerwca 1946 roku i wyborów do Sejmu w styczniu roku 1947[5]. W 1948 roku już w stopniu majora został przez R. Romkowskiego przeniesiony z powrotem do MBP w Warszawie, do organizowanego Departamentu X. Początkowo była to komórka specjalna, w której poza Romkowskim był Światło i sekretarka, lecz wkrótce komórkę przekształcono w Biuro Specjalne pod kierownictwem płk. Anatola Fejgina, a 7 marca 1950 roku oficjalnie w Departament X. Po przemianowaniu biura na departament, jego dyrektorem został Fejgin, a Józef Światło objął stanowisko pierwszego wicedyrektora, już w stopniu podpułkownika, na który awansował w roku 1949. Wpływy Światły szybko stały się większe niż jego bezpośredniego przełożonego, specjalne zadania przeznaczone dla Departamentu X odbierał wprost od Bolesława Bieruta. M.in. na podstawie osobistego polecenia Bieruta aresztował w Krynicy Władysława Gomułkę i jego żonę Zofię. Wykonywał aresztowania innych prominentnych działaczy, jak marszałka Michała Rolę-Żymierskiego, któremu skonfiskował wysadzany brylantami radziecki Order Zwycięstwa (odznaczenia nie odnaleziono po ucieczce Światły). Miał też prawo do bezpośrednich rozmów telefonicznych z Ławrientijem Berią, ówczesnym wicepremierem i marszałkiem ZSRR w szczególnie ważnych wypadkach. W dwóch szafach żelaznych w jego gabinecie znajdowały się wszystkie najtajniejsze kartoteki, akta i dokumenty aparatu bezpieczeństwa i Biura Politycznego Partii i jedynie on miał do nich stały dostęp. Jak później wspominał – ... były tam dowody i zeznania każdego czołowego działacza partii przeciw każdemu innemu, zarówno w partii jak i poza nią, gotowe do wykorzystania w chwili politycznie właściwej.

Miał ogromną władzę, wynikającą nie tylko z formalnie pełnionej przez niego funkcji; wykorzystywał ją do prowadzenia rozrzutnego i rozwiązłego trybu życia, nie ukrywając swych związków osobistych z podległymi mu funkcjonariuszkami resortu.
Ucieczka

W listopadzie 1953 roku Bolesław Bierut, za pośrednictwem Jakuba Bermana, polecił ppłk. Józefowi Światle uzyskać we wschodnioniemieckim ministerstwie bezpieczeństwa (Stasi) tzw. "uciszenie" (wyeliminowanie) Wandy Brońskiej. W tym celu Światło wyjechał do Berlina Wschodniego wraz z dyrektorem Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego płk. Anatolem Fejginem. Na miejscu odbył konferencję z sekretarzem stanu ministerstwa bezpieczeństwa Erichem Mielke, przedłożył mu całą dokumentację i w imieniu polskiej bezpieki zażądał uciszenia Wandy Brońskiej. Mielke przyrzekł, że poczyni odpowiednie kroki. Mając trochę czasu razem z Fejginem postanowili przejechać się kolejką i przypadkowo znaleźli się w Berlinie Zachodnim, w sektorze francuskim. Józef Światło wspominał – Tam zobaczyliśmy wielkie sklepy bardzo ładnie urządzone, ogrom towarów, zupełnie odcinające się od Berlina Wschodniego. Raczej uważaliśmy, że jesteśmy we Wschodnim Berlinie, tylko że dotychczas nie widzieliśmy centrum. Weszliśmy do sklepu i zaczęliśmy kupować różne rzeczy, które nam się podobały w owym czasie. Kiedy mieliśmy zapłacić za towar, okazało się, że potrzebne nam są zachodnie marki i wtedy dopiero zorientowaliśmy się, że znajdujemy się w Berlinie Zachodnim.

Józef Światło uciekł następnego dnia, 5 grudnia 1953 roku[5]. Wspominał – Na drugi dzień wraz z pułkownikiem Fejginem udaliśmy się na nowo do Berlina Zachodniego. Ja z zamiarem ucieczki, on z zamiarem zakupienia rzeczy, które mu się podobały. Gdy przejechaliśmy do Berlina Zachodniego, wstąpiłem do jednej takiej budki z zamiarem wymieniania pieniędzy na zachodnie. Płk. Fejgin był na ulicy przed tym sklepem, czekał na mnie. Umówiliśmy się w ten sposób, że następnie on wejdzie i wymieni walutę. Liczyłem, że po jego wejściu do sklepu będę mógł odejść od niego i zwyczajnie uciec, będę miał trochę czasu na odłączenie się. W Berlinie Zachodnim zgłosiłem się do władz amerykańskich. Było to dla nich zupełne zaskoczenie, kiedy się wylegitymowałem i kiedy dowiedzieli się, kim jestem. W Berlinie Zachodnim spędziłem tylko jedną noc.

Według Stevena Stewarda ("Operation Splinter Factor", 1974, ISBN 0397009828) i Leonarda Mosleya ("Dulles", ISBN 0340224541) Światło został w 1948 roku zwerbowany przez brytyjski wywiad MI6 i przekazany operacyjnie wywiadowi amerykańskiemu OSS, poprzednikowi CIA, kierowanemu przez Allena Dullesa[6]. Odegrać miał kluczową rolę w operacji Splinter Factor, w ramach której służby zachodnie skompromitowały w oczach służb komunistycznych Noela Fielda i spowodowały duże zamieszanie i procesy m.in. Rajka na Węgrzech, Slanskiego w Czechosłowacji i Gomułki w Polsce. Józef Światło zameldował swoim zachodnim mocodawcom pojawienie się Fielda w Polsce, brał udział w podrzucaniu i rozpowszechnianiu materiałów sugerujących działalność agenturalną Fielda na rzecz Zachodu. Po śmierci Stalina operacja Splinter Factor została zakończona. Józef Światło postanawił zabezpieczyć się, uciekając na Zachód.

W wydanej w 2010 roku biografii Światły Andrzej Paczkowski wymienił cztery możliwe powody ucieczki na Zachód[5]:

* Światło był agentem CIA i został wycofany
* ucieczki dokonał na polecenie służb sowieckich, z którymi był związany
* że podjął decyzję samodzielnie pod wpływem narastających tendencji antysemickich, a także pierwszych przejawów weryfikowania pracy służb po śmierci Stalina w Warszawie lub nagle w Berlinie.

W swojej pracy Paczkowski obala dwie pierwsze hipotezy, opowiadając się za trzecią.
Działalność po ucieczce

6 grudnia 1953 roku, czyli już następnego dnia, amerykańskie władze przewiozły Józefa Światłę z Berlina do Frankfurtu, następnie 23 grudnia odleciał specjalnym samolotem do Stanów Zjednoczonych, do Waszyngtonu. Występował w audycjach Radia Wolna Europa w cyklu Za kulisami partii i bezpieki, a jego wystąpienia oraz zrzucane od lutego 1955 za pomocą balonów 40-stronicowe ulotki pod tym samym tytułem doprowadziły do głębokich zmian w bezpiece i likwidacji MBP. Sprawa emisji audycji Światły wzbudziła nie tylko w zespole Polskiej Sekcji RWE silne kontrowersje i sprzeciwy etyczne wobec osoby ocenianej jak kat. Audycje wprowadzono na antenę w wyniku osobistej decyzji Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Ujawnienie nieoczekiwanej ucieczki Światły spowodowały histeryczne reakcje władz PRL – natychmiast wysunięto standardowe oskarżenie, że był długoletnim, zakonspirowanym agentem wywiadu USA, który podstępnie wkradł się na zajmowane stanowiska.

Jego wystąpienia zostały później wydane w formie książki[7].

W Polsce pozostawił żonę oraz dwoje dzieci.

Przypisy

1. ↑ Według innych źródeł jego nazwisko brzmiało Lichtstein. Por.: Zbigniew Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Wydawnictwo LTW, Warszawa 2003, strona 9.
2. ↑ Informacja uzyskana przez IPN z amerykańskiego departamentu sprawiedliwości. Patrz: p.z., Światło zmarł w 1994 roku, Rzeczpospolita, nr 34 z 10 lutego 2010 r., str. A6 [dostęp 2010-02-10]
3. ↑ Do czasu uzyskania na początku 2010 r. przez IPN odpowiedzi z Departamentu Stanu USA najczęściej wskazywano, że zmarł w 1975 r. Inne wersje mówiły m.in., że zginął w wypadku samochodowym pod koniec lat 60 lub że zmarł na zawał serca w maju 1985 r. Patrz: Piotr Zychowicz, Poszukiwany Józef Światło, Rzeczpospolita z 18 grudnia 2008 r. [dostęp 2010-02-10]
4. ↑ 4,0 4,1 zyt, Śmierć Światły potwierdzona, Rzeczpospolita z 9 lutego 2010 r. [dostęp 2010-02-10]
5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Andrzej Friszke: Ubek, który zdradził partię (pol.). Gazeta Wyborcza, 2010-10-28 13:59. [dostęp 2010-11-03]. s. 1.
6. ↑ O zwerbwaniu Józefa Światło przez MI6 i jego udziale w operacji Splinter Factor patrz m.in.: Roger Faligot, Remi Kauffer, Służby specjalne, Wyd ISKRY, Warszawa 1998, s. 436-438.
7. ↑ Błażyński Zbigniew Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940 – 1955, Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1985, ISBN 0-85065-180-8

Literatura

* Roger Faligot, Remi Kauffer, Służby specjalne, Wyd ISKRY, Warszawa 1998, s. 434-438. ISBN 83-207-1477-X, Oryginał francuski Histoire mondiale du renseignmenment 1870–1939, Les maitres espions, Histoire mondiale du renseignmenment de la guerre froide a nos jours.
* Andrzej Paczkowski, Trzy twarze Józefa Światły Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2009, ss. 263. ISBN 978-83-89325-87-7
* Henryk Piecuch, Józef podpułkownik Światło in flagranti... Wyd. Ex libris, Chicago-Warszawa 2003, ss. 352. Seria "Superagenci XX Wieku".