Symbol Orła

[Warka]

DR TOMASZ PIETRAS
(UNIWERSYTET ŁÓDZKI)
ZKAPLICY ZYGMUNTOWSKIEJ DO LOGO SENATU RP.
KILKA UWAG NA MARGINESIE DZIEJÓW ORŁA BIAŁEGO
Jam ptaków król, pod gwiazdy latam, mnie ochrania
Jowisza ziem północnych trójkończasty grom.
(Jan Dantyszek, Na Zygmuntowskiego orła;
przełożył z łaciny Edwin Jędrkiewicz)

Około roku 1000 Bolesław I Chrobry, wtedy jeszcze jedynie książę Polski
z ambicjami na królewską koronę, kazał wybić denar, na którego
awersie umieścił tajemniczego ptaka. Ów ptak, krępej budowy, ukazany
jest na tej niewielkiej srebrnej monecie z profilu, zwrócony w lewą stronę heraldyczną
(prawą dla patrzącego), ma wachlarzowato rozłożony ogon, a na nieproporcjonalnie
dużej głowie - trzy sterczące piórka. Piszę tu o nim tylko dlatego, że właśnie ten ptak
z denara Chrobrego tradycyjnie rozpoczyna galerię polskich orłów w wielu
opracowaniach, zarówno tych naukowych, jak i zupełnie popularnych. Do dziś nie
rozstrzygnięto sporu naukowego, czy mamy w tym wypadku do czynienia z wczesną,
przedheraldyczną kreacją orła (cesarza rzymskiego Ottona III lub atrybutu św.
Wojciecha), czy raczej z jakimś innym ptakiem - kogutem, pawiem albo gołębicą (symbol
Ducha św.), z którymi wiązano w średniowieczu zupełnie inne znaczenia symboliczne.
W ciągu ponad tysiącletnich dziejów w świadomości historycznej Polaków
szczególne piętno pozostawiło kilka stylizacji orła. Poza, wspomnianym na wstępie,
ptakiem z denara Chrobrego, da się to powiedzieć na pewno o gotyckim orle z rewersu
pieczęci majestatycznej Przemysła II (1295). Ten „znak zwycięskiego orła” (jak określił
go mistrz Wincenty Kadłubek, nawiązując do tradycji rzymskich legionów), stał się
w ciągu XIII wieku ulubionym godłem herbowym książąt z dynastii Piastów (1222),
a ponad pół wieku później udostojniono go królewską koroną (1282). Był on atrybutem
św. Jana Ewangelisty oraz obu patronów Polski – św. Wojciecha i św. Stanisława
(w legendach hagiograficznych orły strzegły relikwii świętych męczenników) i pewnie
właśnie dlatego patronował akcjom zjednoczeniowym podejmowanym na przełomie
XIII i XIV wieku przez ambitnych książąt z dynastii Piastów: Henryka IV Probusa,
Przemysła II i Władysława I Łokietka. Z chwilą koronacji tego drugiego na króla Polski,
ukoronowany Orzeł Biały w czerwonym polu uzyskał nowy wymiar symboliczny – stał
się herbem odnowionego Królestwa Polskiego. Barwa biała, jednoznaczna w heraldyce
z metalem - srebrem, symbolizowała przede wszystkim czystość, czerwień tła zaś -
odwagę i waleczność. Godło na pieczęci majestatycznej króla Przemysła II umieszczono
w tarczy gotyckiej, tzw. francuskiej (w formie odwróconego ostrołuku o ściętej u góry
krawędzi). Orzeł ten ma dumnie uniesioną głowę z wydłużonym dziobem, szeroko
rozstawione szpony i ogon o ornamentalnie rozdzielonych piórach. Ta stylizacja jest

1
Komentarz heraldyczny do kalendarza na rok 2012 pt. Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej
Polskiej, wydanego przez Kancelarię Senatu RP wg projektu Moniki Łączyńskiej.
O2
chętnie wykorzystywana do dziś, zwłaszcza w Wielkopolsce, pamiętającej o swej
niegdysiejszej stołeczności. Stała się np. inspiracją dla twórców współczesnego herbu
województwa wielkopolskiego, ustanowionego uchwałą sejmiku 31 stycznia 2000 r.
Z całą pewnością jedną z najbardziej udanych stylizacji Orła Białego w dziejach
był gotycki orzeł z rewersu pieczęci majestatycznej króla Kazimierza III Wielkiego
(1334), prawzór większości późniejszych „orłów piastowskich”. Godło to charakteryzuje
się bardzo dojrzałą stylizacją heraldyczną, odległą od naturalistycznych wzorców. Orzeł
ten ma lekko odgiętą do tyłu głowę, powiększone szpony, wydatny tułów i pochylone ku
sobie barki skrzydeł z promieniście ułożonymi, luźno upiętymi lotkami. Jako przykład
historycznej trwałości tego wizerunku można wskazać medal Powszechnej Wystawy
Krajowej w Poznaniu z 1929 r. z orłem wyraźnie stylizowanym na kazimierzowskiego.
Nigdy nie zatwierdzone projekty nowego, „piastowskiego” orła - godła Polski Ludowej
z lat 1948-1949, także w większym czy mniejszym stopniu nawiązywały do orła
z czasów Kazimierza Wielkiego, lub nieco wcześniejszego orła Przemysła II.
Kolejnym polskim orłem, łatwo do dziś rozpoznawalnym, jest tzw. „orzeł
grunwaldzki”, powielany w tysiącach kopii na rozmaitych chorągwiach, tarczach,
tunikach, kropierzach itp. związanych z coraz popularniejszą modą na kulturę rycerską
i rekonstrukcje historyczne. Wystarczy wspomnieć niedawne obchody 600-lecia wielkiej
wojny z Zakonem Krzyżackim i bitwy pod Grunwaldem (2010). Nie zachowała się żadna
miniatura z epoki prezentująca wielką chorągiew Królestwa Polskiego, z takim
poświęceniem bronioną przez polskie rycerstwo na polach Grunwaldu. W tej roli
występuje więc zazwyczaj... orzeł umieszczony na boku tumby nagrobnej Władysława
Jagiełły w katedrze na Wawelu, bardzo udane dzieło anonimowego średniowiecznego
rzeźbiarza (ok. 1420). Został on umieszczony na późnogotyckiej tarczy, tzw.
hiszpańskiej (o prostokątnej głowicy i równoległych bokach, zamkniętych półkoliście
u dołu). Orzeł z nagrobka Jagiełły ma smukłe proporcje, silnie odchyloną do tyłu głowę
z rozwartym dziobem, charakterystyczne, miękkie upierzenie oraz zaokrąglone u góry
barki skrzydeł zakończone trójliściem.
Na pewno mocno utrwalił się w świadomości Polaków także orzełek
klasycystyczny, zaprojektowany na początku panowania Stanisława Augusta
Poniatowskiego (ok. 1775). W porównaniu z wcześniejszym, bardzo nieudanym
późnobarokowym orłem z epoki Wettinów saskich (któż o nim pamięta?), orzeł
stanisławowski uzyskał bardziej smukły i dumnie wyprostowany korpus, większą
głowę, zagięte szpony, szeroki i pierzasty ogon oraz bardziej proporcjonalne, mocno
wyciągnięte ku górze skrzydła. Każde pióro w tej stylizacji wydaje się być żywcem
skopiowane z natury. To właśnie ten orzeł był świadkiem tragedii rozbiorów oraz
powstań narodowych. Najczęściej właśnie on powracał na sztandary i pieczęcie
powstańcze, często w towarzystwie litewskiej Pogoni (1831), Pogoni i ruskiego
Archanioła (1863). Nieraz na znak postępowych, republikańskich i lewicowych dążeń
tracił koronę (1832, 1846, 1848, 1914) i znów ją odzyskiwał. Orzeł klasycystyczny stał
się główną inspiracją dla projektantów pierwszego herbu państwowego odrodzonej
Rzeczypospolitej z 1919 r. Jego autorzy (Jan Skotnicki, Stanisław Łoza, Józef Mehoffer) 3
celowo nawiązali do stylizacji z końca XVIII i początku XIX wieku, na znak ciągłości
polskiej państwowości.
Sto lat wcześniej, w ostatnich latach istnienia Księstwa Warszawskiego (1810-
1815), formę niemal identyczną ze współczesną uzyskał polski orzeł wojskowy,
umieszczany, na wzór napoleoński, na płatach oraz drzewcach pułkowych chorągwi
i sztandarów, żołnierskich i oficerskich klamrach pendentów, ładownicach, szabeltasach,
ryngrafach, guzikach, czaprakach, pieczęciach oraz oczywiście wojskowych czapkach
(m.in. okazałych ułańskich czakach). Wykonany z blachy smukły orzełek o stylizacji
klasycystycznej został połączony (można powiedzieć opisowo - przysiadł) na tzw. tarczy
amazonek, czyli pelcie (tarczy lekkiej piechoty greckiej), na której umieszczano
numerację oddziałów. Ta forma orła wojskowego spopularyzowała się w okresie
autonomicznym Królestwa Polskiego, przed wybuchem powstania listopadowego
(1815-1830). Współczesny wzór polskiego orła wojskowego (1993) jest bardzo bliski
swojemu pierwowzorowi sprzed 100 lat.
Do powyższej listy historycznych stylizacji Orła Białego, które najlepiej
zapamiętali potomni, z pewnością powinniśmy dopisać jeszcze jedną – renesansowego
orła zygmuntowskiego z XVI wieku. To główny bohater naszego kalendarza! W okresie
rządów ostatnich Jagiellonów – Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, Orzeł Biały
uzyskał, w porównaniu ze swą średniowieczną, gotycką formą, charakter bardziej
wytworny i artystyczny, tracąc jednak nieco na sile wyrazu i czystości heraldycznej
(sztuka heraldyczna zaleca wszak prostotę!). Sylwetka orła stała się bardziej
wrzecionowata, do czego przyczyniły się, bardzo wtedy modne, owalne lub fantazyjnie
wycięte kartusze (ozdobne elementy w kształcie karty z zawiniętymi brzegami),
zastępujące klasyczne, średniowieczne tarcze rycerskie. Już pierwsza plansza
w kalendarzu, prezentująca całostronicową dekorację dokumentu fundacyjnego
Kolegium Rorantystów Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu (1540), może służyć za
przykład takiego kartusza herbowego [STYCZEŃ]. Do obowiązków wawelskich
rorantystów należało codzienne wykonywanie śpiewów podczas mszy świętej roratniej
(stąd nazwa) oraz w czasie większych świąt kościelnych.
Orzeł jagielloński w okresie panowania Zygmunta I Starego (1506-1548)
przedstawiany był przez artystów w bardzo dekoracyjny sposób, choć nie było jednej,
ustabilizowanej formy. Dla przykładu orzeł autorstwa wybitnego włoskiego mistrza
Bartłomieja Berecciego, umieszczony na postumencie pilastrowym w Kaplicy
Zygmuntowskiej na Wawelu (dobrze wszystkim znany dzięki współczesnym banknotom
100-złotowym), został zamknięty w oryginalnej, wielobocznej tarczy i linearnie
zornamentalizowany. Charakterystyczne są jego długie, skośnie upięte lotki. Nieco inny
był orzeł z bramy pałacu królewskiego na Wawelu, będący dziełem tego samego artysty.
Dzięki miękko modelowanemu upierzeniu wydaje się on niemal realistyczny. Dla
stylizacji orła zygmuntowskiego z 1. połowy XVI wieku charakterystyczny jest
sercowato profilowany tors i duże lotki, upięte promieniście na całej długości skrzydeł.
Za jedną z najpiękniejszych stylizacji Orła Białego uchodzi rewers medalu
z wizerunkiem króla Zygmunta I autorstwa Jana Marii Padovano, odlanego w 1532 r.
z okazji 64 urodzin tego monarchy [MARZEC]. Stylizację tę cechuje prawdziwie 4
renesansowy umiar, powaga i harmonia oraz doskonałe dopasowanie do okrągłej formy
medalu. Pewnie dlatego był on jednym z najważniejszych źródeł historycznej inspiracji
dla prof. Zygmunta Kamińskiego z Politechniki Warszawskiej - projektanta
obowiązującego do dziś, z niewielkimi poprawkami, herbu państwowego
Rzeczypospolitej (wzór 1927). Współczesne godło ma charakter eklektyczny – obok
dominujących elementów stylizacji zygmuntowskiej i batoriańskiej, znajdziemy w nim
także nawiązania do XIV-wiecznej tradycji piastowskiej czy manieryzmu epoki Wazów.
Na początku XVI w. królowie Polski z dynastii Jagiellonów – Aleksander
Jagiellończyk oraz Zygmunt I Stary zaczęli używać podczas swych koronacji, hołdów
lennych (np. słynnego hołdu pruskiego na rynku krakowskim w 1525 r.) i innych,
ważnych wystąpień publicznych nowego typu korony – korony zamkniętej (zwieńczonej
krzyżującymi się pałąkami z niewielką kulą – sferą i krzyżem). Była to manifestacja
polityczna wobec cesarzy z dynastii Habsburgów i władców Moskwy, którzy przyjęli
tytuł cara, korona tego typu uchodziła bowiem dotąd za symbol pełnej suwerenności,
przysługujący wyłącznie cesarzom. W XVI wieku przerobiono w ten sposób, uświęconą
tradycją, insygnialną (czyli używaną podczas koronacji) koronę polską, tzw. koronę
Chrobrego (w rzeczywistości XIV-wieczną). Koronę zamkniętą spotykamy także nad
tarczą herbową z Orłem i Pogonią na najważniejszych polskich pieczęciach
państwowych oraz na głowie Orła Białego. Po raz pierwszy miało to miejsce za
panowania Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Na kilku prezentowanych
w naszym kalendarzu planszach tarczę (kartusz) z orłem wieńczy zamknięta (cesarska)
korona. Widać to wyraźnie na karcie tytułowej Statutów Jana Herburta [KWIECIEŃ] oraz
na jednym z arrasów wawelskich [MAJ]. Przykłady zastosowania zamkniętej korony
w połączeniu z godłem nie są jednak w tym okresie jeszcze zbyt częste. Zamknięte
korony mają na głowach orły z Kaplicy Zygmuntowskiej i godło królewskie na jednym
z arrasów (tym z 1560), otwarte korony królewskie starego typu – wszystkie pozostałe.
Ostateczne połączenie korony zamkniętej z herbem Orzeł Biały na pieczęciach,
monetach i medalach dokonało się u nas znacznie później – dopiero w XVIII wieku.
Orzeł jako godło królewskie uzyskał za czasów wspomnianego monarchy jeszcze
jeden nowy element dekoracyjny. Była to wielka (majuskulna) litera „S” – inicjał imienia
króla w zlatynizowanej formie Sigismundus. Umieszczano ją na piersi orła
zygmuntowskiego, lub przeplatano przez jego pierś i skrzydła. Wcześniej tylko
Kazimierz III Wielki używał monogramu w postaci ukoronowanej litery „K” (np. na
drzwiach katedry wawelskiej), nie łączono go jednak z orłem. Inicjał królewski
Zygmunta I spotykamy zarówno na wspomnianych wyżej zabytkach wawelskich, jak
i w bardzo wielu innych przedstawieniach Orła Białego z tego czasu – w detalu
architektonicznym głównych miast Królestwa (Krakowa, Warszawy, Poznania, Gdańska,
Wilna i Lwowa), na ceremonialnym mieczu należącym do króla, w ręcznie
iluminowanych kodeksach i grafice książkowej oficyn krakowskich, na dokumentach
królewskich (np. fundacyjnych, nobilitacyjnych), państwowych pieczęciach,
okolicznościowych medalach i obiegowych monetach… Ponoć cudzoziemcy obserwujący
jeden z ceremonialnych wjazdów do Bari białe orły z inicjałem „S” uznali za godło
Sarmacji (jak nazywano wówczas Polskę).5
Przykładem wykorzystania Orła Białego z królewskim inicjałem Zygmunta I
w grafice książkowej jest prezentowana w kalendarzu karta z dzieła kronikarskiego
Josta Ludwika Decjusza pt. De Sigismundi regis temporibus liber (Księga o czasach króla
Zygmunta), które ukazało się drukiem w 1521 r. [LUTY]. Pochodzący z Alzacji Decjusz
był wybitnym humanistą, bliskim współpracownikiem Zygmunta I – królewskim
sekretarzem i dyplomatą, nadwornym historykiem, ekonomistą oraz finansistą. Orzeł
zygmuntowski, zaprojektowany w oficynie wydawniczej Hieronima Wietora, pełni tu
nietypową rolę inicjału „S” (na prezentowanej stronie - słowa Sarmatiae). Ten zasłużony
krakowski drukarz dostał w 1523 r. od króla Zygmunta I specjalny przywilej typografa
kancelarii królewskiej, dzięki czemu uzyskał monopol na druk wydawnictw
urzędowych. We wspomnianym dziele Decjusza Wietor umieścił m.in. piękny
konterfekt, czyli reprezentacyjny wizerunek króla Zygmunta I (popiersie króla z profilu,
w paradnej zbroi, z insygniami władzy). W otaczającej ten portret ozdobnej heraldycznej
ramce umieszczono herby Polski, Litwy oraz poszczególnych województw i ziem
Korony.
Innym prezentowanym w kalendarz przykładem ówczesnej grafiki książkowej
jest Orzeł Biały z królewskim inicjałem „S”, zdobiący kartę tytułową wydania Statutów
Jana Herburta (1563). Jest on tu głównym elementem całostronicowego, dwubarwnego
(czarno-czerwonego) drzeworytu [KWIECIEŃ]. Dokładnie taki sam orzeł (choć nie
kolorowany) został zamieszczony w innym starodruku z czasów Zygmunta I pt. Decreta
et constitutiones conventus generalis Piotrcoviensis (Uchwały i konstytucje sejmu
piotrkowskiego, 1538). Po raz pierwszy spotykamy go w jeszcze innym dziele -
wydanych we, wspomnianej już krakowskiej oficynie Hieronima Wietora, Statutach
Zygmuntowskich (1524). Jest to najstarszy polski druk urzędowy zawierający ustawy
współcześnie panującego władcy. Oprócz orła królewskiego, w książce tej umieszczono
bardzo bogaty program ikonograficzny, m.in. portrety króla Zygmunta I Starego
(w stroju dworskim z insygniami) oraz królowej Bony, herby rodowe króla – Pogoń
i Habsburski (po matce) oraz, podobnie jak w przypadku prezentowanego wcześniej
dzieła Decjusza, zespół herbów ziem i lenn Korony.
Podobną, choć nieco prostszą stylizację posiada orzeł zygmuntowski zdobiący
kartę tytułową dzieła pt. Hierocles, in aurea Phythagorae praecepta, wydanego w 1524 r.
w innej krakowskiej oficynie Floriana Unglera [CZERWIEC]. Tom ten zawiera utwory
poetyckie w języku łacińskim Piotra Rydzyńskiego (Risiniusa), Wielkopolanina,
siostrzeńca i wychowanka biskupa Andrzeja Krzyckiego. Można zauważyć, że Orzeł
Biały z inicjałem „S” Zygmunta I został tu umieszczony nie w fantazyjnym kartuszu,
a w tradycyjnej tarczy, a dokładnie w tzw. tarczy polskiej. Po obu stronach drzeworytu
z orłem umieszczono ciekawą dekorację roślinną. W epoce renesansu moralne
przymioty orła, królewskiego ptaka, chętnie sławili wierszem poeci, m.in.: wspomniany
Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Andrzej Trzecieski, czy Jan Kochanowski. To właśnie
w epoce zygmuntowskiej Orzeł Biały trafił na stałe do polskiego „śpiewnika
narodowego”.
W okresie rządów syna i następcy Zygmunta I – Zygmunta II Augusta (1548-
1572) – inicjał na piersiach orła uzupełniono o wielką literę „A”. Inicjały „SA” oznaczały 6
oczywiście Sigismundus Augustus. Orły ówczesne, umieszczane zazwyczaj w ozdobnie
wycinanych kartuszach, uzyskały przez to mocno udziwniony kształt. Charakterystyczne
są dla nich silnie wygięte łapy, wydłużone „gęsie” szyje oraz bardzo rozbudowana
dekoracja ogona, przypominająca stylizowany motyw roślinny. Klasycznym przykładem
są tu orły z arrasów wawelskich, np. ten z arrasu herbowego Herby Polski i Litwy
z postacią Wiktorii (ok. 1555) [MAJ]. Odbiega od tego schematu jedynie orzeł z inicjałami
królewskimi, umieszczony w okrągłym wieńcu na arrasie ofiarowanym królowi przez
Krzysztofa Krupskiego (1560). Ze względu na okrągłą formę tarczy turniejowej, nieco
inny niż zazwyczaj, kolisty zarys sylwetki, uzyskał orzeł autorstwa Santi Gucciego
umieszczony nad figurą nagrobną ostatniego Jagiellona w Kaplicy Zygmuntowskiej na
Wawelu (ok. 1570).
Jagiellońską tradycję zdobienia Orła Białego królewskim inicjałem podtrzymała
jeszcze siostra Zygmunta Augusta i żona Stefana Batorego – Anna Jagiellonka. Na
sercowatym torsie orła wygrawerowanego na jabłku, jednym z insygniów grobowych
królowej (ok. 1596), znajdujemy inicjał „A”. Nasz pierwszy król elekcyjny – Henryk
Walezy (1573-1574) kazał umieszczać na piersi polskiego orła własny inicjał „H”
(Henricus), obok herbu Francji (w sercowatym polu) lub herbu księcia Orleanu.
Manierystyczny orzeł z okresu panowania króla Stefana I Batorego (1576-1586) pod
względem stylizacji bardzo przypominał tego jagiellońskiego. Można zauważyć większy
stopień ekspresji postrzępionych skrzydeł i wydłużonej szyi. Inicjał królewski na
piersiach orła zastąpiła odtąd mała tarcza z herbem rodowym Batorych – Trzy Kły.
Pomysł ten przyjął się i znalazł kontynuację na dziesiątkach wizerunków Orła Białego aż
do upadku I Rzeczypospolitej, stopniowo wypierając jagiellońskie tradycje umieszczania
w godle królewskich inicjałów. Król Stefan, nawiązując do tradycji zygmuntowskiej, użył
inicjału „S” na piersi orła, który w tym wypadku oznaczał oczywiście imię Stefan
(Stephanus). Kolejne takie przypadki znamy z okresu panowania Zygmunta III Wazy, np.
z dokumentów nobilitacyjnych opracowanych w kancelarii tego monarchy. Z kolei na
awersie medalu z 1631 r. na piersiach orła z koroną zamkniętą umieszczono. monogram
królewski w bardziej rozwiniętej formie „ST” – Sigismundus Tertius. Następni władcy
zarzucili jednak tę tradycję. Dopiero po stuletniej przerwie do zwyczaju umieszczania
inicjału królewskiego na piersiach orła wracali czasami królowie Stanisław Leszczyński
i Stanisław August Poniatowski. Inicjał „S” oznaczał wtedy imię Stanisław (Stanislaus).
Orzeł zygmuntowski nie zniknął wraz z bezpotomną śmiercią Zygmunta II
Augusta w Knyszynie na Podlasiu (7 lipca 1572 r.). Następne pokolenia Polaków bardzo
często i chętnie odwoływały się do jego symboliki. Orzeł ten kojarzył się bowiem
z okresem największej świetności Rzeczypospolitej „złotego wieku”, z polityczną potęgą
państwa, którego granice kończyły się niegdyś aż hen pod Smoleńskiem, ale także ze
świetnością królewskiego, renesansowego Krakowa i Wawelu, czasami rozkwitu kultury
narodowej, pokoju i dostatku. Nie powinno więc nas dziwić, że właśnie tego orła
(w najbardziej znanej stylizacji z postumentu pilastrowego w Kaplicy Zygmuntowskiej),
Julian Ursyn Niemcewicz postanowił „ku pokrzepieniu serc” umieścić na karcie
tytułowej swoich Śpiewów historycznych z muzyką i rycinami... (1816) [SIERPIEŃ].
Śpiewy Niemcewicza to cykl 32 utworów, poświęconych wybranym przez autora 7
postaciom i wydarzeniom z historii Polski, swoista synteza dziejów Polski. Znajdziemy
tu m.in. Bogurodzicę – pieśń rycerstwa polskiego z epoki Grunwaldu, wierszowane
opowieści o Bolesławie Chrobrym, Janie III Sobieskim, wielkich hetmanach Janie
Zamoyskim, Stanisławie Żółkiewskim, Janie Karolu Chodkiewiczu, Stefanie Czarnieckim
czy pogrzebie księcia Józefa Poniatowskiego. Każdy śpiew autor poprzedził stosownym
historycznym wstępem. Śpiewy, do których napisania zachęcił Niemcewicza Stanisław
Staszic, ówczesny prezes warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, stanowiły
realizację szerszego planu – Pieśnioksięgu polskiego, zbioru pieśni religijnych, moralnych
i historycznych, ukazującego życie narodu. Celem Niemcewicza było ocalenie pamięci
o dawnej Polsce, podtrzymanie świadomości narodowej Polaków poprzez popularyzację
historii, oczywiście w jej wyidealizowanej postaci. Autor Śpiewów był już od 1802 r.
członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, od 1826 r. – jego prezesem, a od 1836 r. –
prezesem Wydziału Historycznego polskiego, emigracyjnego Towarzystwa Literackiego
w Paryżu.
Kolejny przykład wykorzystania symboliki orła zygmuntowskiego w okresie
zaborów i niewoli narodowej stanowi, prezentowana w naszym kalendarzu, nalepka
okienna wydana w 1911 r. przez Towarzystwo Szkoły Ludowej z siedzibą w Krakowie
[LIPIEC]. Miała ona upamiętniać dziesięciolecie działalności tego galicyjskiego
stowarzyszenia, którego głównym celem statutowym działalności było krzewienie
oświaty wśród ludu. Prezesami Towarzystwa Szkoły Ludowej byli kolejno: znany poeta
i dramatopisarz Adam Asnyk (1891-1897), pedagog i nauczyciel w gimnazjum
w Jarosławiu Jacek Przemysław Olech Zieliński (1897-1927) oraz urzędnik i działacz
społeczny Witold Ostrowski (1927-1939). Promotorem Towarzystwa był od chwili jego
powstania Michał Bobrzyński, wybitny polski historyk, przedstawiciel tzw. szkoły
krakowskiej, namiestnik Galicji (1908-1913). Począwszy od 1891 r. w setną i kolejne
rocznice uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz przy okazji innych rocznic narodowych, np.
wybuchu powstania listopadowego i styczniowego, starano się wprowadzać do
społecznego obiegu orła jako symbol polskości. W tym celu m.in. produkowano
w masowej skali nalepki okienne, które w rocznice niemal obowiązkowo przyklejano do
szyb, manifestując w ten sposób przywiązanie do polskości. W licznych akademiach,
mszach rocznicowych, przemarszach i obchodach towarzyszyły uczestnikom ponadto
niewielkie chorągiewki z orłem. Oprócz orła zygmuntowskiego (w różnych wersjach),
spotykamy ponadto patriotyczne nalepki okienne z początku XX w. z orłem piastowskim
czy klasycystycznym, a w okresie międzywojennym – z oficjalnym godłem państwowym
z 1919 oraz 1927 r. Nalepka prezentowana w kalendarzu jest niemal dokładnym
przerysem orła zygmuntowskiego ze Statutów Decjusza [KWIECIEŃ].
Na początku XX stulecia Orzeł Biały w stylizacji zygmuntowskiej był bardzo
popularny. Różni publicyści nawoływali do odrzucenia stylizacji klasycystycznej godła
herbu narodowego, jako kojarzącego się z czasami słabości, upadku i rozbiorów.
Proponowano zastąpić go inną, wcześniejszą wersją, najchętniej orłem zygmuntowskim,
pochodzącym z czasów największej świetności Rzeczypospolitej. Możemy znaleźć wiele
przykładów jego zastosowania w ostatnich latach I wojny światowej, w przededniu
odzyskania niepodległości. Dla przykładu wymienię banknoty markowe Polskiej 8
Krajowej Kasy Pożyczkowej, wyemitowane w 1917 r., na których widnieje piękny
renesansowy orzeł, umieszczony w owalnym kartuszu pod zamkniętą koroną, bardzo
podobny do orłów z arrasów wawelskich.
Symbolikę renesansowego orła zygmuntowskiego wykorzystywała także
opozycja polityczna w latach 70. i 80. XX wieku. Możemy uznać to za swoistą
kontynuację tradycji patriotycznych z okresu zaborów. Dążenie społeczeństwa
polskiego do odzyskiwania narodowej tożsamości znalazło wyraz w używaniu oficjalnie
zakazanych symboli, zwłaszcza Orła Białego w koronie. Działacze opozycji
demokratycznej najchętniej odwoływali się do symboliki z okresu II Rzeczypospolitej,
na swych znaczkach i medalach umieszczając ukoronowanego orła „sanacyjnego” z lat
1927-1939, czy „narodowego” z lat 1919-1927. Idea była ta sama co w czasach zaborów
– chodziło o podkreślenie przywiązania do historii narodowej i tradycji dawnej
Rzeczypospolitej, niezbyt miłej ówczesnej, komunistycznej władzy. Zmieniła się jednak
forma przekazu tych treści. Poczta „Solidarność” wydała w okresie stanu wojennego
(1981-1983) i później kilka serii – bloków znaczków pocztowych o tematyce
historycznej i heraldycznej. Znajdziemy na nich portrety wybitnych władców Polski
i hetmanów, najbardziej znane polskie herby szlacheckie, herby miast i województw
z XVII w. oraz ilustrowaną opowieść o dziejach polskiej symboliki państwowej.
Wizerunki historycznych orłów można znaleźć w aż 5 blokach znaczków pt.: Polska
i Litwa, Polskie Orły, Godło Polski, Godła, Orzeł w godłach polskich. W bloku Polskie Orły
znalazł się m.in. orzeł z czasów Zygmunta II Augusta (przerysowany z któregoś
z arrasów wawelskich). Z kolei w wydanym wcześniej bloku Orzeł w godłach polskich
jeden ze znaczków prezentuje godło z czasów Zygmunta I Starego, z inicjałem
królewskim „S” przeplecionym przez skrzydła [WRZESIEŃ]. Forma orła na tym znaczku
jest mocno uproszczona i dosyć daleka od historycznego pierwowzoru, którym był
zapewne wietorowski inicjał w dziele Decjusza [LUTY].
Ostatnie plansze w naszym kalendarzu prezentują graficzne logo izby wyższej
polskiego parlamentu, zaprojektowane po odrodzeniu Senatu w 1989 r. Autorka tego
projektu - Monika Piworska-Kalisz – postanowiła, zamiast tworzyć zupełnie nowy
emblemat graficzny, nawiązać do chlubnych tradycji historycznych Senatu z czasów
I Rzeczypospolitej. Wybór padł na, pamiętającego „złoty wiek kultury polskiej”, orła
w stylizacji znanej z postumentu pilastrowego w Kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na
Wawelu, dzieło B. Berecciego. Nowe znaczenie uzyskała teraz cyfra królewska „S” –
inicjał Zygmunta I Starego przepleciony przez tułów i skrzydła wawelskiego orła. Na
medalionie wręczanym przywódcom państw obcych, składającym wizyty marszałkowi
Senatu RP, wybitym po raz pierwszy w 1990 r. [PAŹDZIERNIK] oraz na srebrnej
monecie pamiątkowej, wyemitowanej w 2004 r. przez Narodowy Bank Polski dla
uczczenia 15. rocznicy odrodzenia Senatu [LISTOPAD], litera „S” to po prostu skrót
urobiony od nazwy izby wyższej. Jeśli przyjrzymy się bliżej sylwetce orła na
wspomnianym medalu czy marmurowej tablicy w gmachu Senatu [GRUDZIEŃ],
zauważymy drobne różnice w stosunku do wawelskiego pierwowzoru. Sylwetka orła
została lepiej wpasowana w owal, inicjał „S” wyraźniej wyeksponowany u dołu, kształt
szyi, dzioba i szponów królewskiego ptaka jest upodobniony do współczesnej stylizacji 9
herbu państwowego (wspomnianego już orła projektu Z. Kamińskiego z 1927 r.).
Najważniejsza zmiana dotyczy formy korony, na wzór pierwowzoru umieszczonej nie
na, a nieco nad głową orła. W miejsce XVI-wiecznej korony zamkniętej (cesarskiej),
zwieńczonej kabłąkami ze sferą i krzyżem, orła z logo Senatu zdobi nieco wcześniejsza
stylowo, XIV-wieczna otwarta korona gotycka (królewska), podobna do tej znalezionej
w grobie Kazimierza Wielkiego. W elemencie tym tradycja jagiellońska zespoliła się więc
z jeszcze starszą tradycją piastowską. Współczesne godło Senatu najjaśniejszej
Rzeczypospolitej jest więc swoistą syntezą różnych stylów i tradycji historycznych
składających się na naszą narodową tożsamość.
Wybór bibliografii:
• Cisek J., Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914-1918), [w:] Rola symboli
narodowych we współczesnej Polsce, pod red. J. Strzelczyk, Warszawa 2008
[http://www.bbn.gov.pl].
• Jaworska A., Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII – XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb
państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996,
s. 73-84.
• Jaworska A., Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003.
• Jeziorkowski T., Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa
polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996,
s. 189-204.
• Kleiner J., Maciąg W., Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław 1985.
• Kuczyński S. K., Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa
polskiego, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1995, s. 33-42.
• Mrozowski P., O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu
państwa polskiego, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1995, s. 43-53.
• Niemcewicz J. U., Śpiewy historyczne, oprac.. Z. Libera, Warszawa 1948 [http://literat.
ug.edu.pl/ursyn/index.htm].
• Pietras T., Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6-12
[http://mowiawieki.pl].
• Podgórski W. J., „Nad nami Orzeł Biały”. Poezja polska wobec naczelnego symbolu
Rzeczypospolitej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod
red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 133-156.
• Pudłowski L., Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego.
Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 267-295.
• Rokosz M., Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa
polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996,
s. 107-132.
• Russocki S., Kuczyński S. K., Willaume J., Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys
dziejów, wyd. 3, Warszawa 1978.
• Znamierowski A., Elementy herbu polskiego 1295-1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa
polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85-94.